Της Φεβρωνίας Παντελή

Ο Μόμπι Ντικ, έπειτα από αναρίθμητες, ανελέητες μάχες, καταφέρνει στο τέλος να βυθίσει το πλοίο του «ορκισμένου» εχθρού του, Κάπτεν Αχαμπ. Η φύση νικά τον άνθρωπο που πληρώνει το πάθος του με τη ζωή του. Ή τουλάχιστον αυτό ήταν το φινάλε που επέλεξε στα μέσα του 19ου αιώνα να δώσει ο συγγραφέας Χέρμαν Μέλβιλ στο δημοφιλές μυθιστόρημά του «Μόμπι Ντικ» (αρχικός τίτλος: «Η φάλαινα») με θέμα τη σύγκρουση ενός ναυτικού με ένα γιγάντιο θαλάσσιο κήτος στους ωκεανούς.

Σήμερα, κάτι περισσότερο από ενάμιση αιώνα μετά, μοιάζει ότι έχει έρθει η ώρα μιας άτυπης, θλιβερής ρεβάνς. Οι πληθυσμοί των φυσητήρων μειώνονται δραματικά και ο άνθρωπος είναι –ως είθισται– η βασική αιτία.

Η Ελληνική Τάφρος

Ως το τέλος σχεδόν της δεκαετίας του ’90, οι επιστήμονες πίστευαν ότι τα νερά της Μεσογείου δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για τη διαβίωση και την αναπαραγωγή των φυσητήρων –παρ’ όλο που ο Αριστοτέλης, πριν από 2.500 χρόνια, έγραφε γι' αυτούς. Εκαναν λάθος! Μια και όπως από επισταμένες επιστημονικές παρατηρήσεις πέραν πάσης αμφιβολίας αποδείχθηκε ότι δεκάδες από τα αποκαλούμενα «ζώα των υπερθετικών» -που, εκτός όλων των άλλων, διαθέτουν τον μεγαλύτερο εγκέφαλο από οποιοδήποτε άλλο πλάσμα στη Γη- ζουν μόνιμα στην περιοχή κατά μήκος της Ελληνικής Τάφρου. Από τα δυτικά των νησιών του Ιονίου και της Πελοποννήσου ώς το νότιο τμήμα της Κρήτης και τη θάλασσα νότια της Ρόδου.

Υπολογίζεται ότι σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο ζουν λίγο περισσότεροι από 200 φυσητήρες, η πλειονότητα εξ αυτών στην Ελλάδα. Εδώ βρίσκουν το… αγαπημένο τους περιβάλλον, τους πολύ απότομους υποθαλάσσιους γκρεμούς που φτάνουν ή ξεπερνούν τα 1.000 μέτρα βάθος.

Οι αριθμοί που περιγράφουν τους φυσητήρες είναι στ' αλήθεια εντυπωσιακοί: Ενας αρσενικός μπορεί σε πλήρη ανάπτυξη να φτάσει τα 20 μέτρα μήκος και τους 57 τόνους βάρος –τα θηλυκά συνήθως δεν ξεπερνούν τα 12 μέτρα και τους 24 τόνους–, γεγονός που τον καθιστά τον μεγαλύτερο οδοντοφόρο οργανισμό του πλανήτη. Καταδυόμενοι για να βρουν την τροφή τους έχουν τη δυνατότητα με μια ανάσα να βρεθούν στα 2.000 μέτρα βάθος, όπου μπορούν να παραμείνουν έως και 2 ώρες. Κι αυτό το κάνουν έως και είκοσι φορές κατά τη διάρκεια μιας ημέρας! Οι φυσητήρες καταδύονται πάντα κοντά στην κλίση της υφαλοκρηπίδας, προφανώς επειδή εκεί συγκεντρώνονται τα καλαμάρια με τα οποία τρέφονται – και τα οποία μπορεί να φτάνουν ακόμα και το 1,5 μέτρο μήκος. Υπολογίζεται ότι ένας αρσενικός φυσητήρας καταναλώνει περίπου έναν τόνο από αυτά κάθε ημέρα!

 Ψιλοκουβέντα και… baby sitting

Ξεναγός μας στον γοητευτικό κόσμο των φυσητήρων, ο Αλέξανδρος Φραντζής, διδάκτωρ βιολογικής ωκεανογραφίας, ιδρυτής και επιστημονικός υπεύθυνος του Ινστιτούτου Κητολογικών Ερευνών «Πέλαγος». Τον συναντήσαμε σε ένα από τα «Hub Events» που οργανώνει στον ομώνυμο χώρο στα Πετράλωνα ο Νικόλας Πρωτονοτάριος και μιλώντας μαζί του ανακαλύψαμε έναν πολιτισμό που σε πολλά θυμίζει… τον ανθρώπινο. Εναν κόσμο κοινωνικότητας και αλληλεγγύης που ξαφνιάζει.

Οι φυσητήρες ζουν –όπως περίπου και ο άνθρωπος– ώς και 70 χρόνια. Φτάνουν στην ωριμότητα περίπου στα 10 με 15 τους χρόνια, από βιολογικής αλλά και… κοινωνικής άποψης. Οι θηλυκές έχουν τη δική τους εμμηνόπαυση μετά από κάποια ηλικία, αλλά παραμένουν σημαντικές για την κοινωνική ομάδα στην οποία είναι ενταγμένες ως ζωντανές «τράπεζες» γνώσεων και πληροφοριών – οδηγώντας μεταξύ άλλων τους νεότερους ώς τις περιοχές όπου υπάρχει περίσσια τροφή. Τα νεαρά φυσητηράκια –που είναι, μην ξεχνάτε, θηλαστικά και αυτά– τρέφονται από τη μητέρα τους μέχρι να φτάσουν σε ηλικία… κατάδυσης. Ως τότε, τις φορές που εκείνη καταδύεται προκειμένου να βρει τροφή, ένα από τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνει ως ευσυνείδητη baby sitter τη… φύλαξη των μικρών! Κάτι ανάλογο συμβαίνει και κατά τη διάρκεια μιας γέννας, όταν τα μέλη της ομάδας σχηματίζουν έναν προστατευτικό κλοιό γύρω από τη μητέρα.

Οι φυσητήρες είναι τα πιο… ομιλητικά ζώα του πλανήτη, μια και παράγουν ήχους το μεγαλύτερο διάστημα της ημέρας. Χρησιμοποιούν για τον σκοπό αυτό ένα σύνθετο σύστημα παραγωγής ήχων εγκατεστημένο μέσα στο τεράστιο κεφάλι τους (η ελαιώδης ουσία που περιέχεται σε αυτό θυμίζει στην όψη σπέρμα, εξ ου και ο αγγλικός όρος «sperm whale» για τον φυσητήρα – αλλά και το «σπαρματσέτο», το κερί των παλαιότερων γενεών) που επιτρέπει τη μεταξύ τους επικοινωνία αλλά και τους βοηθά να αποκτήσουν μια εικόνα του περιβάλλοντος λειτουργώντας ως συσκευή ηχοεντοπισμού. Οι ήχοι επικοινωνίας –τα αποκαλούμενα codas- είναι στερεότυπες αλληλουχίες από κλικ διαφορετικού αριθμού και ρυθμού, που τους επιτρέπουν να αναπτύσσουν κανονικούς διαλόγους. Κάποιους συνδυασμούς τους ομιλούν όλοι οι φυσητήρες του κόσμου, ενώ υπάρχουν και… τοπικές διάλεκτοι!

Οι φυσητήρες των ωκεανών συνήθως ζουν σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές σε μητριαρχικά οργανωμένες κοινωνικές ομάδες (συνήθως αποτελούμενες από 8-12 άτομα), ενώ τα μοναχικά αρσενικά προτιμούν τα παγωμένα νερά των πόλων, όπου βρίσκουν τις τεράστιες ποσότητες τροφής που χρειάζονται – και δεν τις στερούν από την κοινωνική ομάδα! Οι φυσητήρες της Μεσογείου, αντίθετα, μοιράζονται την ίδια γεωγραφική περιοχή – κοινωνικές ομάδες και μεμονωμένα αρσενικά, που δεν μεταναστεύουν έξω από αυτήν τη θάλασσα.

 Και οι γίγαντες έχουν εχθρούς

Θα περίμενε ίσως κανείς πως οι ειρηνικοί αυτοί γίγαντες δεν θα είχαν κανέναν εχθρό που θα απειλούσε την επιβίωσή τους. Και όμως… Ακόμα και αν στη Μεσόγειο δεν υπάρχουν φαλαινοθηρικά –όπως στην Ιαπωνία και τη Νορβηγία– υπάρχουν πλοία αλλά και σκουπίδια που απειλούν την επιβίωσή τους. Σε βαθμό που οι επιστήμονες να θεωρούν επισφαλή και αυτήν ακόμα την επιβίωση του είδους στο μέλλον! Ενας από τους βασικούς κινδύνους που αντιμετωπίζει ένας φυσητήρας είναι να… συγκρουστεί με κάποιο διερχόμενο πλοίο, αφού, παρότι διαθέτουν ένα πολύ εξελιγμένο ηχοεντοπιστικό σύστημα, η έντονη και συνεχής υποθαλάσσια ηχορύπανση τους μπερδεύει και τους αποπροσανατολίζει.

Πέρα από τον κίνδυνο αυτό –που, αν σκεφτεί κανείς πως στη Μεσόγειο γίνονται περισσότεροι από 200.000 πλόες τον χρόνο, μόνο αμελητέος δεν είναι– αιτία μαρτυρικού θανάτου για πολλούς φυσητήρες είναι η χημική ρύπανση και τα –απαγορευμένα– «τείχη του θανάτου», τα παρασυρόμενα πελαγικά αφρόδιχτα, στα οποία μπλέκονται.

Μία από τις πιο σοκαριστικές εικόνες που ο Αλέξανδρος Φραντζής προέβαλε στη διάρκεια της εκδήλωσης στο «The Hub» αφορούσε έναν νεαρό φυσητήρα 2-3 ετών, που πριν από λίγο καιρό είχε ξεβραστεί σε μια παραλία της Μυκόνου. Το στομάχι του ήταν ασφυκτικά γεμάτο από μαύρες σακούλες σκουπιδιών…

«Ζητάμε από την πολιτεία να συνεισφέρει στις ενέργειές μας, απλώς στηρίζοντας γραφειοκρατικά και μόνο την αίτησή μας στον Διεθνή Οργανισμό Ναυσιπλοΐας ώστε να δημιουργηθούν θαλάσσιοι διάδρομοι για τα πλοία που να είναι λίγο πιο μακριά από τις ελληνικές ακτές» θα πει ο Αλέξανδρος Φραντζής. «Δεν κοστίζει τίποτα! Και δεν θα σημάνει παρά μια ολιγόλεπτη καθυστέρηση για κάθε πλοίο!

Ο Διεθνής Οργανισμός Ναυσιπλοΐας έκανε κάτι αντίστοιχο για την περιοχή του Στενού του Γιβραλτάρ, έπειτα από αίτημα της Ισπανίας μέσω ομάδων επιστημόνων σε συνεργασία με την ισπανική κυβέρνηση. Κατάφεραν να γίνεται μια μικρή παράκαμψη αλλά και να μειώνεται η ταχύτητα από τα πλοία ώστε να αποφεύγουν μια περιοχή με κητώδη. Σε ό,τι αφορά τη χώρα μας, η λύση είναι πολύ πιο εύκολη, αρκεί να ενεργήσουμε οργανωμένα».

………………………………………………..

Θέλεις να τους δεις από κοντά;

Με σκοπό την ευρύτερη ευαισθητοποίηση του κοινού, το Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών «Πέλαγος» προσφέρει τη δυνατότητα σε έναν μικρό αριθμό ανθρώπων να συμμετάσχουν ως οικοεθελοντές στα φετινά ερευνητικά του προγράμματα σχετικά με τους φυσητήρες και τα άλλα είδη κητωδών των ελληνικών θαλασσών στο Ιόνιο και στο Αιγαίο Πέλαγος. Για περισσότερες πληροφορίες και όρους συμμετοχής, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να απευθύνονται στο e-mail: [email protected] ή στο διαδίκτυο στη διεύθυνση www.pelagosinstitute.gr ή να αφήνουν μήνυμα με τα στοιχεία τους στο τηλέφωνο 210-8960108.