Κείμενα: Γιάννης Κουκουλάς – Eπιμέλεια: Λουίζα Καραγεωργίου, Γιάννης Κουκουλάς
31
Το ζήτημα της προέλευσης και της καταγωγής των κόμικς απασχολεί τις τελευταίες δεκαετίες τους ιστορικούς και τους ερευνητές του είδους που, μελετώντας τα έργα του παρελθόντος, επιχειρούν να εντοπίσουν την πιθανή έναρξη μιας αλυσίδας που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Υπάρχει το «Εργο Νο. 0»; Και αν ναι ποιο είναι; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι ποτέ μονοσήμαντη, καθώς ο άνθρωπος χρησιμοποίησε εικόνες σε εσκεμμένη διαδοχή από τα προϊστορικά χρόνια για σκοπούς που είτε μας είναι άγνωστοι είτε μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε (λατρευτικοί λόγοι, οδηγίες κυνηγιού κ.λπ.). Τα ιερογλυφικά της Αρχαίας Αιγύπτου θεωρημένα ως εικόνες συνδυασμένα με μεγαλύτερες εικόνες, τα αφηγηματικά ανάγλυφα των αρχαίων Ελλήνων (π.χ. ζωφόρος του Παρθενώνα), τα πρώιμα πάνελς στη ρωμαϊκή στήλη του Τραϊανού, τα βυζαντινά χειρόγραφα, η ταπισερί της Bayeux είναι ορισμένες περιπτώσεις που η σύγχρονη έρευνα αναγνωρίζει ως έργα που αξιοποιούν την αφήγηση είτε χρησιμοποιώντας γραπτό λόγο είτε όχι. Ωστόσο, παρά τη στρατευμένη εμμονή κάποιων να τα θεωρήσουν όλα αυτά κόμικς, είναι γεγονός ότι δεν δημιουργήθηκαν ως κόμικς και όσο δεν υπάρχει κανείς καθολικά αποδεκτός ορισμός για τα κόμικς οι ισχυρισμοί αυτοί είναι αστήρικτοι, υπεραπλουστευτικοί και εντέλει περιττοί.
O Thierry Smolderen, σεναριογράφος, ιστορικός των κόμικς και διδάσκων στη Σχολή Εικόνας της Angouleme, αποφεύγει τέτοιου τύπου ισοπεδωτικές γενικεύσεις και επιλέγει να αναζητήσει τις απαρχές των κόμικς στον δέκατο όγδοο αιώνα, αφότου, δηλαδή, έχει ανακαλυφθεί η τυπογραφία και υπάρχουν έντυπα μαζικής κυκλοφορίας. Δεν δείχνει να συμμερίζεται την άποψη του Les Daniels ότι «τα κόμικς δεν γεννήθηκαν, εξελίχθηκαν» αλλά ούτε και Αμερικανών ιστορικών όπως ο Maurice Horn και ο Thomas Inge που θεωρούν τα κόμικς ως καθαρά αμερικανικό προϊόν (μαζί με τη τζαζ και τον κινηματογράφο) με έναρξή τους το 1895 και πρώτο δείγμα τους το Yellow Kid. Αντιθέτως, ο Smolderen εκκινεί τη δική του «ιστορία» από τον Βρετανό William Hogarth, ζωγράφο και γελοιογράφο που, έχοντας έντονο το πολιτικό στοιχείο, πειραματίστηκε με την αφηγηματικότητα μέσω διαδοχικών εικόνων, συχνά εμβάλλοντας και κείμενο στα έργα του. Αφού αναλύει τα έργα και άλλων Βρετανών γελοιογράφων της εποχής, συνεχίζει με την τεράστια συμβολή του Ελβετού Rodolphe TÖpffer, τον οποίο ο ιστορικός τέχνης Ernst Gombrich έχει βαπτίσει πατέρα των κόμικς, ενώ το έργο του είχε εκθειαστεί ακόμα και από τον Γκέτε. Στον TÖppfer, o Smolderen αποδίδει μια ρομαντική προτίμηση προς το πρωτόγονο καθώς η σχεδιαστική και σεναριακή του ελευθεριότητα σε συνδυασμό με τους ατέλειωτους πειραματισμούς δημιουργούν μια μοναδική σάτιρα του υλιστικού, βιομηχανοποιημένου κόσμου που έχει επηρεάσει καλλιτέχνες όπως ο Chris Ware και ο George Herriman.
Εξετάζοντας το έργο εικαστικών όπως ο Gustave Dore, που καταπιάστηκε και με τη γλώσσα της εικονογραφημένης αφήγησης, και γελοιογράφων όπως ο Cham, η μελέτη του Smolderen φτάνει στην άνθιση του ψυχαγωγικού Τύπου και στα εικονογραφημένα περιοδικά που φιλοξένησαν καλλιτέχνες όπως ο Wilhelm Busch, ο Rudolph Dirks και ο A. B. Frost στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Τότε, κατά τον συγγραφέα, συγκροτείται το σύγχρονο οπτικοακουστικό λεξιλόγιο των κόμικς με χαρακτηριστικά παραδείγματα το Yellow Kid του Richard Outcault και το Little Nemo in Slumberland του Winsor McCay που δημοσιεύονταν σε αμερικανικές εφημερίδες αποκτώντας τεράστια δημοφιλία.
Το ίδιο «λεξιλόγιο» αξιοποιούν και διευρύνουν τα κόμικς της εποχής μας, χωρίς να είναι ανάγκη να ανατρέχουμε πάντα σε κάποια υποθετική και τεχνητή απαρχή για να τα ερμηνεύσουμε. Μικρή σημασία έχει, άλλωστε, μια απλουστευτική κατάταξη που βασίζεται σε σοβινιστικά, εθνικά ή καθαρά φορμαλιστικά κριτήρια, ενώ αντίθετα έχει πολύ μεγάλη αξία η δημοκρατική μελέτη με όρους ισότητας και σεβασμού κάθε κουλτούρας και κάθε εποχής, ανεξαρτήτως της χώρας προέλευσης των έργων με στόχο την ερμηνεία του παρόντος και την προετοιμασία του μέλλοντος.
