Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Εφίδρωση, «σπασμένα νεύρα» και κρίσεις πανικού, σφίξιμο στο στομάχι και αδυναμία συγκέντρωσης της προσοχής, έντονη ανησυχία και αϋπνία είναι μερικά από τα τυπικά συμπτώματα του προεξεταστικού άγχους, της κατάστασης αγωνίας που κάθε μαθητής ή φοιτητής βιώνει και οφείλει να διαχειριστεί κατά την περίοδο των εξετάσεων.

«Δεν θυμάμαι τίποτα, νιώθω απαίσια, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα πάω στις αυριανές εξετάσεις», ακούμε συχνά να λένε πολλοί μαθητές ή φοιτητές. Και πράγματι, θα έκαναν οτιδήποτε προκειμένου να αποφύγουν την αβάσταχτη ψυχολογική βία των εξετάσεων.

Το περίεργο, όσον αφορά τις πανεπιστημιακές εξετάσεις, είναι ότι τα ίδια άτομα, που τώρα είναι φοιτητές, είχαν ως μαθητές αντιμετωπίσει με επιτυχία τις πολύ πιο απαιτητικές και εξουθενωτικές πανελλήνιες εξετάσεις για την εισαγωγή τους στο πανεπιστήμιο. Τι ακριβώς τους συνέβη; Σε αυτό το ερώτημα δεν υπάρχει, δυστυχώς, ούτε σαφής απάντηση ούτε μία αποτελεσματική στρατηγική διαχείρισης της αγωνίας που να ισχύει για όλους.

Συνταγές διαχείρισης του προεξεταστικού άγχους

Εντούτοις, παρά τη μεγάλη γκάμα και τις διακυμάνσεις των αγχωτικών συμπεριφορών, το προεξεταστικό άγχος των μαθητών και των φοιτητών εκδηλώνεται, κατά κανόνα, με τέσσερις διακριτές ψυχολογικές αντιδράσεις:

1) με αδικαιολόγητα μεγάλη υπερένταση,

2) με έντονη και διαρκή αγωνία,

3) με φαινομενικά ψυχρή εκλογίκευση,

4) με ανεξέλεγκτες αντιδράσεις πανικού.

Βέβαια, όπως όλοι γνωρίζουμε, τα όρια μεταξύ αυτών των διαφορετικών αντιδράσεων δεν είναι διόλου σαφή και αμετάβλητα: η παρατεταμένη ανησυχία μπορεί κάλλιστα να μετατραπεί σε αγωνία ή πανικό.

Ποια είναι άραγε η καλύτερη στρατηγική, η πολυπόθητη «χρυσή τομή» που εγγυάται τη μέγιστη απόδοση στις εξετάσεις με το ελάχιστο ψυχοσωματικό κόστος των υποψηφίων; «Ο καλύτερος τρόπος να ξεπεράσει κανείς το άγχος των εξετάσεων είναι να αισθάνεται καλά προετοιμασμένος», απαντούν αμέσως όλοι οι ειδικοί.

Μολονότι κοινότοπο και υπερβολικά γενικόλογο, το συμπέρασμα αυτό είναι ορθό και επιβεβαιώνεται από όλες τις σχετικές έρευνες, μία από τις σπανιότατες περιπτώσεις ομοφωνίας μεταξύ των ψυχολόγων. Δυστυχώς, όπως συμβαίνει με όλες τις «μαγικές συνταγές επιτυχίας», η υλοποίησή τους δεν αποδεικνύεται εξίσου αποτελεσματική ή εφαρμόσιμη από όλους. Τι μπορεί να κάνει ο υποψήφιος όταν, παρά την καλή προετοιμασία του, το άγχος και ο παραλυτικός πανικός των εξετάσεων επιμένουν;

Κάποιοι ειδικοί προτείνουν αναπνευστικές ασκήσεις χαλάρωσης: οι επαναλαμβανόμενες βαθιές εισπνοές και εκπνοές μας ηρεμούν και μας καθησυχάζουν. Αλλοι ψυχολόγοι δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στην ανάγκη καλής φυσικής κατάστασης και στη διατροφή του υποψηφίου. Για αυτούς, η καλή προετοιμασία για τις εξετάσεις είναι ανάλογη με την προετοιμασία ενός αθλητή.

Ευτυχώς, τα αγχολυτικά «κόλπα» δεν εξαντλούνται στις αναπνευστικές ασκήσεις ή στην καλή διατροφή. Και δεδομένου ότι συνήθως μεγάλο μέρος του φόβου ή του πανικού οφείλεται στην απειλή του αγνώστου, καλό θα ήταν ο αγχώδης υποψήφιος να αποκτήσει εγκαίρως μια ακριβή εικόνα σχετικά με το τι ακριβώς τον περιμένει: πώς γίνονται οι εξετάσεις και τι είδους ερωτήσεις θα αντιμετωπίσει. Αν μάλιστα έχει ήδη κάνει μια «γενική δοκιμή» ή έστω αν έχει ενημερωθεί λεπτομερώς από κάποιον ή κάποια που είχε αυτή την εμπειρία, τόσο το καλύτερο.

Μολονότι κάποια ελεγχόμενη ανησυχία ή και ανασφάλεια φαίνεται πως είναι απαραίτητες για την κινητοποίηση των μαθησιακών ικανοτήτων του υποψηφίου, η υπερβολική αγωνία και ο πανικός λειτουργούν πάντα κατασταλτικά και οδηγούν, συνήθως, σε πλήρη αποτυχία. Πάντως, το διάβασμα θα πρέπει οπωσδήποτε να έχει ολοκληρωθεί από τα μέσα της προηγούμενης ημέρας ώστε ο μαθητής να έχει λίγο χρόνο για να χαλαρώσει και να ξεκουραστεί.

Αν παρ’ όλα αυτά, φτάνοντας στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο συναντήσει άλλους υποψηφίους περισσότερο αγχωμένους από τον ίδιο, καλό θα ήταν να απομακρυνθεί αμέσως: το άγχος και ο πανικός είναι εξαιρετικά μολυσματικά συναισθήματα.

Αίτια και συμπτώματα της «παιδαγωγικής» παραφροσύνης

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επιμείνουμε στον κρίσιμο ρόλο των γονιών, αλλά και του ή της συντρόφου, κατά την περίοδο των εξετάσεων. Τα φιλικά και αγαπημένα πρόσωπα παίζουν αποφασιστικό ρόλο: μπορούν να μας επηρεάσουν είτε θετικά, όταν μπορούν να ελέγξουν τους φόβους και τις αγωνίες τους, είτε αρνητικά, εκδηλώνοντας ανεύθυνα την νευρικότητά τους ή το υστερικό άγχος τους. Το άγχος και η ανησυχία των οικείων προσώπων είναι τόσο μεταδοτικά ώστε ο υποψήφιος ή η υποψήφια είναι αδύνατον να εργαστεί ήρεμα και αποδοτικά, με αποτέλεσμα να παραλύει μπροστά στην επικείμενη εξεταστική δοκιμασία.

Περιττό βέβαια να τονίσουμε ότι όλα αυτά τα τεχνάσματα δεν έχουν κανένα νόημα αν ο ίδιος ο μαθητής δεν έχει πειστεί για τη σκοπιμότητα και τις προοπτικές όλης αυτής της προσπάθειας. Και σε αυτό ακριβώς το σημείο φαίνεται να αποτυγχάνει τραγικά το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα αξιολόγησης των ικανοτήτων του υποψηφίου.

Το ότι οι εξετάσεις στο τέλος κάθε σχολικού έτους προκαλούν υπερβολικό άγχος στους μαθητές δεν αποτελεί ελληνική πρωτοτυπία. Το ότι όμως κάθε γνωστική αξιολόγηση των μαθητών βιώνεται ως σοβαρή απειλή όχι μόνο από τους μαθητές αλλά και από τους γονείς τους, αυτό ασφαλώς αποτελεί ελληνική πρωτοτυπία!

Τα αίτια αυτής της οικογενειακής «εκπαιδευτικής» παραφροσύνης είναι πολλά και συνήθως σχετίζονται με τις τραυματικές σχολικές εμπειρίες των γονιών, τις οποίες άθελά τους μεταφέρουν στα παιδιά. Κυρίως όμως έχουν να κάνουν με τη γενικευμένη, και εν πολλοίς δικαιολογημένη, δυσπιστία των υποψηφίων απέναντι στους εκπαιδευτικούς θεσμούς και τις αντιπαιδαγωγικές μεθόδους που εφαρμόζονται στη μαζική παιδεία.

Για παράδειγμα, η ιδιαίτερη βαρύτητα που αποδίδεται στον τόπο μας στις πανελλήνιες εξετάσεις οφείλεται προφανώς στον περιορισμένο αριθμό θέσεων στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση σε σχέση με τον συνολικό αριθμό των υποψηφίων. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την υπερβολική δυσκολία των εξετάσεων γεννά όχι μόνο ανασφάλεια αλλά και ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ των υποψηφίων. Αρα το υπερβολικό άγχος και ο πανικός είναι τα απολύτως φυσικά προϊόντα ενός ολότελα αφύσικου και αντιπαιδαγωγικού «εκπαιδευτικού» ανταγωνισμού. Και η πρόσφατη κατάργηση τμημάτων καθώς και η μείωση του αριθμού των φοιτητών σε ορισμένες σχολές κάθε άλλο παρά συμβάλλουν στην εξάλειψη αυτών των παθολογικών συμπτωμάτων.

Αν μάλιστα στην αντιπαιδαγωγική προετοιμασία και στις απάνθρωπες συνθήκες διεξαγωγής των εξετάσεων προσθέσει κανείς τις ενοχές των μαθητών για την οικονομική αφαίμαξη των γονιών τους και τη συστηματική καλλιέργεια της ψευδαίσθησης ότι το κοινωνικο-επαγγελματικό τους μέλλον εξαρτάται αποκλειστικά από αυτές τις εξετάσεις, τότε αναδεικνύεται αμέσως όλη η παραφροσύνη του «εκπαιδευτικού» μας συστήματος αλλά και η επιτακτική ανάγκη για τη ριζική αναθεώρησή του στη βάση όχι μόνο των νέων κοινωνικών αναγκών αλλά και των πρόσφατων κατακτήσεων των νευροεπιστημών (βλ. πλαίσιο).

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Οι νευροεπιστήμες επιβάλλουν την αναθεώρηση βαθιά εδραιωμένων εκπαιδευτικών αντιλήψεων

Πριν από μια εβδομάδα (22.05.14) παρακολουθήσαμε την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα διάλεξη που έδωσε ο Ζαν-Πιερ Σανζέ (Jean-Pierre Changeux, φωτ.) στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών προσκεκλημένος από το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών. Το θέμα της διάλεξης ήταν οι «Πειραματικές και θεωρητικές προσεγγίσεις των διεργασιών της συνείδησης».

Ο Σανζέ είναι διευθυντής του τμήματος μοριακής νευρολογίας και γνωσιακής βιολογίας στο γαλλικό ινστιτούτο Παστέρ και ομότιμος καθηγητής στο Κολέγιο της Γαλλίας, αναγνωρίζεται δε παγκοσμίως ως ένας από τους μεγαλύτερους νευροεπιστήμονες της εποχής μας. Στην Ελλάδα είναι γνωστός χάρη κυρίως στη μετάφραση των βιβλίων του «Ο νευρωνικός άνθρωπος» και «Η φύση και ο κανόνας: αφορμές για προβληματισμό» (το δεύτερο το έγραψε μαζί με τον διάσημο Γάλλο φιλόσοφο Πολ Ρικέρ).

Σε αυτήν την εκδήλωση συναντήσαμε τη βιολόγο και εκπαιδευτικό δρα Λαοκρατία Λάκκα, φίλη και μεταφράστρια του Σανζέ. Οταν ενημερώθηκε για το σημερινό θέμα της στήλης, είχε την ευγένεια να μας προτείνει να δημοσιεύσουμε μια σχετική με το θέμα της εκπαίδευσης συνέντευξη που είχε δώσει ο Σανζέ στο Νανσί της Γαλλίας με την ευκαιρία μιας διεθνούς έκθεσης με τίτλο «Ο διαφωτισμός στην εποχή του διαφωτισμού και σήμερα». Την ευχαριστούμε θερμά για αυτήν της την πρωτοβουλία.

• Τι μπορούν να προσφέρουν οι Νευροεπιστήμες στη νέα γενιά των εκπαιδευτικών;

Είναι εξαιρετικής σημασίας οι νέοι εκπαιδευτικοί να ενδιαφερθούν για τα δεδομένα των νευροεπιστημών διότι τους παρέχουν νέες πληροφορίες σχετικά με τη μαθησιακή διαδικασία, την απόκτηση δηλαδή και αφομοίωση των γνώσεων. Οι νευροεπιστήμες προσπαθούν να αποκαλύψουν τις σχέσεις αιτίου-αιτιατού που υπάρχουν ανάμεσα στην ψυχολογική ανάπτυξη και την εξέλιξη της λειτουργικής οργάνωσης του εγκεφάλου των παιδιών.

Μόλις γεννιέται ένα παιδί αλληλεπιδρά με τον κόσμο που το περιβάλλει και σε αυτήν την περίοδο αναπτύσσονται τα νευρωνικά του δίκτυα. Η εμπειρία αφήνει το αποτύπωμά της στα νευρωνικά δίκτυα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του νέου παιδιού. Για παράδειγμα, κατά την εκμάθηση της ανάγνωσης και της γραφής επιλέγονται και δημιουργούνται νέες συνάψεις ανάμεσα στους νευρώνες του εγκεφάλου.

Η εκμάθηση συνίσταται στην αποθήκευση, υπό τη μορφή υλικών ιχνών, των συγκεκριμένων νευρωνικών επιλογών του εγκεφάλου του μαθητή. Ο εγκέφαλος ενός ατόμου που ξέρει να διαβάζει συγκρινόμενος με αυτόν ενός άλλου που δεν ξέρει, διαθέτει διαφορετική οργάνωση.

Υπάρχει συνεπώς μια σημαντική επίδραση της εμπειρίας στην ανάπτυξη του εγκεφάλου μας. Και η συγκρότηση αυτού του είδους των εγκεφαλικών ιχνών της μάθησης συντελείται κυρίως κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των παιδιών.

• Ποια νέα δεδομένα προκύπτουν από αυτές τις έρευνες;

Υποδεικνύουν σαφώς ότι οφείλουμε πλέον να σκεφτόμαστε τις εκπαιδευτικές μας επιλογές και πρακτικές μέσα στο πλαίσιο των νευροεπιστημών. Μας δείχνουν επίσης ότι πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας τις μαθησιακές δυσκολίες που ενδεχομένως εμφανίζει ένας σημαντικός αριθμός παιδιών, οι οποίες δεν αφορούν μόνο τη δυσλεξία. Ετσι μπορούμε να ανακαλύψουμε αποτελεσματικότερες εκπαιδευτικές προσεγγίσεις που θα επιτρέψουν στους διδάσκοντες να υπερβούν αυτές τις δυσκολίες.

Στην Ευρώπη, η Σουηδία και οι Αγγλοσαξονικές χώρες από καιρό πειραματίζονται με νέες εκπαιδευτικές μεθόδους, οι οποίες αποδείχθηκαν ιδιαίτερα ικανοποιητικές. Φυσικά, πριν εφαρμοστούν μαζικά αυτές οι νέες προσεγγίσεις, χρειάζεται να αξιολογηθούν λεπτομερώς.

• Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το μεγαλύτερο στοίχημα της σύγχρονης εκπαίδευσης;

Το κρίσιμο στοίχημα κάθε εκπαιδευτικού συστήματος είναι η ισότητα στις ευκαιρίες: να παρέχει στο κάθε παιδί τις δυνατότητες και τα κατάλληλα μέσα ώστε να συμμετέχει στη μαθησιακή διαδικασία, τα μέσα δηλαδή που ταιριάζουν τόσο στις δικές του ιδιαίτερες εγκεφαλικές δομές όσο και στη δεδομένη φάση της ανάπτυξής του.

Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι να βρεθεί μια κοινά αποδεκτή και ταυτόχρονα ανοιχτή εκπαιδευτική διαδικασία ικανή να αξιοποιεί τις ιδιαίτερες εγκεφαλικές δομές του καθενός. Οι βασικές αρχές της θα πρέπει να επιτρέπουν στο παιδί να πειραματιστεί, να δει, να ανοιχτεί στον κόσμο.

Ολα τα παιδιά διψούν για μάθηση, χρειάζεται επομένως να τους προτείνουμε ποιοτικά σημαντικές και καινοτόμους δράσεις. Απαραίτητη γι’ αυτόν τον σκοπό αποδεικνύεται η ευαίσθητη και έγκυρη καλλιτεχνική παιδεία. Ο εγκέφαλος δρα αυθόρμητα. Οι ζωγραφιές των παιδιών μας αποκαλύπτουν αυτό που απασχολεί τον εσωτερικό τους κόσμο. Είναι το αντίθετο της αυτιστικής συμπεριφοράς. Αυτό το άνοιγμα στον κόσμο, στους άλλους, αποτελεί ένα είδος εμπλουτισμού της ατομικότητας αλλά και ένα είδος επιμόρφωσης στην κοινωνική ζωή.

Είναι σήμερα αναγκαίο οι εκπαιδευτικοί να επιχειρήσουν μια αρμονική σύνθεση ανάμεσα στις επιστήμες του ανθρώπου και τη νευροβιολογία. Υπάρχει μια βαθιά αιτιοκρατική σχέση ανάμεσα στη βιολογική οργάνωση και τη λειτουργία της. Αυτό είναι το πρόγραμμα της Νευροεπιστήμης που οφείλουμε να κατανοήσουμε.