Του Δημήτρη Γκιώνη
«Δυο γιους είχες μανούλα μου, / δυο δέντρα, δυο ποτάμια./ Δυο κάστρα βενετσάνικα, / δυο δυόσμους, δυο λαχτάρες. / Ενας για την Ανατολή / κι ο άλλος για τη Δύση»… Ενα τραγούδι, μια ιστορία, ένα σύμβολο –απ’ το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» του Μίκη Θεοδωράκη. Που τώρα, 52 χρόνια μετά το πρώτο του ανέβασμα στη σκηνή, ετοιμάζεται να ξανανεβεί. Αλλά ας πάρω τα πράγματα με τη σειρά…
Ηταν το 1961, όταν ο συνθέτης βρισκόταν στο Παρίσι. Ο εμφύλιος είχε τελειώσει πριν από 12 χρόνια (1949), το κυνήγι όμως των ηττημένων συνεχιζόταν από τη νικήτρια «εθνικόφρονα» παράταξη. Κι εκεί, ανταποκρινόμενος σ’ ένα επιτακτικό αίτημα εθνικής συμφιλίωσης, έγραψε αυτή τη λαϊκή μουσική τραγωδία –απ’ τις δημοφιλέστερες ώς τις μέρες μας δημιουργίες του. Η υποδοχή όμως που της επιφυλάχθηκε στην πρώτη της παρουσίαση δεν ήταν η αναμενόμενη…
Στο στόχαστρο της Αριστεράς
«Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» ανέβηκε το 1962 στο θέατρο «Καλουτά» από τον θίασο του Μάνου Κατράκη, μ’ ένα εκλεκτό επιτελείο συντελεστών: Σκηνοθεσία Πέλος Κατσέλης, σκηνικά Ν. Νικολάου, χορογραφία Ζουζού Νικολούδη. Πρωταγωνιστές: Μάνος Κατράκης, Βέρα Ζαβιτσιάνου, Μαρία Κωνσταντάρου, Νίκος Ξανθόπουλος, Δέσποινα Μπεμπεδέλη, Μπέτυ Αρβανίτη. Βασικός τραγουδιστής o Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Μπουζούκι: Κώστας Παπαδόπουλος, Λάκης Καρνέζης. Κείμενα – στίχοι τραγουδιών: Μίκης Θεοδωράκης –εκτός από το «Κοιμήσου αγγελούδι μου», που είναι σε στίχους Κώστα Βίρβου.
Γράφει ο Μίκης Θεοδωράκης, απευθυνόμενος στον (τότε) θεατή: «Τώρα που ανέβηκε πια το “Τραγούδι του νεκρού αδελφού”, μπορώ νομίζω να πω ότι ο στόχος μου ήταν κατ’ αρχήν πολιτικός. Σε στιγμές τόσο κρίσιμες για το έθνος και τον λαό, πιστεύω πως ο ζωντανός καλλιτέχνης πρέπει να καταπιάνεται με έργα και με ενέργειες που θα βοηθήσουν άμεσα για να λυθεί η κρίση, για να βρεθεί διέξοδος. Πιστεύω πως ο μοναδικός δρόμος για να κερδίσουμε τη μάχη μπροστά στην ιστορία και στον πολιτισμό, είναι αυτή τη στιγμή η αληθινή ενότητα. Οχι ενότητα συμβατική, σκόπιμη, ενότητα τακτική –αλλά ενότητα ουσιαστική όλων των Ελλήνων».
Αλλά να που το αίτημα, όχι μόνο δεν υποστηρίχθηκε, αλλά υπονομεύθηκε από την τότε ενιαία Αριστερά. Γράφει ο συνθέτης στον πρώτο τόμο της «Μελοποιημένης ποίησης»:
«Σιωπηρώς δόθηκε η γραμμή στα μέλη και τους οπαδούς της ΕΔΑ όχι μόνο να μην πάνε να δούνε το έργο αλλά και να επηρεάσουν τους φίλους τους να μην το δουν κι αυτοί. Γιατί; Στο σημείο αυτό ακολουθήθηκε η συνωμοσία της σιωπής. Ούτε λέξη για την παράσταση στην “Αυγή” και στα υπόλοιπα έντυπα της Αριστεράς. Κάποια τέλος πάντων κριτική. Κάποια εξήγηση. Εστω και δημόσια καταγγελία που να δικαιολογεί τη στάση τους. Αλλοτε έβγαζε αφρούς κι άλλοτε δάκρυζε απ’ την οργή του ο Κατράκης μπροστά σ’ αυτή την αναπάντεχη επίθεση από τους δικούς μας, όπως έλεγε: “Να είσαι στο στόχαστρο της Αστυνομίας και του κράτους κι από την άλλη μεριά οι δικοί σου να σε απαγορεύουν…”. Και να μην μπορείς να μιλήσεις»…
Αρχές του 2015 στο Badminton
Κάτω από αυτές τις συνθήκες το έργο δεν άντεξε: «Χτυπημένοι πανταχόθεν από εχθρούς και φίλους, καταθέσαμε τα όπλα», γράφει ο συνθέτης. Τον ίδιο χρόνο πάντως το έργο κυκλοφόρησε σε δίσκο, γνωρίζοντας μεγάλη απήχηση από το κοινό.
Το 1981 τα πράγματα πήγαν καλύτερα, όταν ξανανέβηκε στο θέατρο «Αθήναιον», σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, με βασικούς ερμηνευτές τούς Γιώργο Νταλάρα, Πέτρο Πανδή, Μαργαρίτα Ζορμπαλά, Γιάννη Κούτρα, καθώς και το 1999 από τον θίασο «Στοά» του Θανάση Παπαγεωργίου, σε υπαίθρια θέατρα. Το 2001 ξαναβγήκε σε δίσκο με τους Δημήτρη Μπάση, Νένα Βενετσάνου, Γιάννη Μπέζο, με τη Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης», υπό τη διεύθυνση του συνθέτη.
Και τώρα ιδού, ετοιμάζεται να ξαναπαρουσιαστεί αρχές του 2015, σε παραγωγή του Badminton, με σκηνοθέτη τον Θανάση Παπαγεωργίου, αλλά πλήρως ανανεωμένο καθώς, όπως μαθαίνω από τον συνθέτη και τον σκηνοθέτη, προστέθηκε μια ολόκληρη πράξη. Λοιποί συντελεστές υπό συζήτηση.
Πενήντα δύο χρόνια μετά το πρώτο του ανέβασμα, το αίτημα του «Νεκρού αδελφού» για εθνική ενότητα παραμένει το μεγάλο ζητούμενο.
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
Στο πλαίσιο
Αφού πρώτα, ως αρμόδιος υπουργός Πολιτισμού, χρεώθηκε το εξωπέταγμα του Βασίλη Χριστόπουλου από την ΚΟΑ, έδωσε, επιτέλους, συνέντευξη Τύπου «εφ' όλης της ύλης», που λέμε. Γιατί; Ανασχηματισμός εν όψει –να δείξει ότι το υπουργείο του και ο ίδιος βρίσκονται σε πλήρη δράση και ετοιμότητα. Και, ως εκ τούτου, αναντικατάστατος (τουλάχιστον ώς την ώρα που γράφονται οι γραμμές αυτές).
Πριν από 49 χρόνια (1965) ανέβηκε στο «Θέατρο Τέχνης» από τον Κάρολο Κουν η «Τριλογία της πόλης» (που απαρτίζεται από τρία μονόπρακτα: «Η διανυκτέρευση», «Η πόλη», «Η παρέλαση») της πρωτοεμφανιζόμενης Λούλας Αναγνωστάκη –με την έκτοτε λαμπρή συγγραφική διαδρομή. Την ίδια τριλογία επέλεξε και παρουσιάζει η «Ομάδα Χρώμα», 10, 11 και 12 Ιουνίου (κι όσοι προλάβουν), στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, στο κτίριο Α’, Πειραιώς 260. Σκηνοθεσία Κωνσταντίνου Χατζή, με τους: Αλεξάνδρα Σακελλαροπούλου, Γιώργο Συμεωνίδη, Κίττυ Παϊταζόγλου, Γιάννη Χαρτοδιπλωμένο. «Συγγραφέας που δεν υπόσχεται, αλλά είναι», έγραψε για την Αναγνωστάκη στο πρώτο ανέβασμα ο Νίκος Παπανδρέου («Επιθεώρηση Τέχνης»), ενώ ο Μάριος Πλωρίτης εκθείασε «το βεληνεκές του διακριτικού της λόγου» («Ελευθερία»).
Κι ένα στερνό αντίο στη Μάνια Καραϊτίδη, κυρά στα χρόνια της ακμής του παραδοσιακού εκδοτικού οίκου-βιβλιοπωλείου της «Εστίας». Το καλό βιβλίο, η ελληνική λογοτεχνία –παλιά και νεότερη– της χρωστάνε πολλά. Αξιοθαύμαστη.
ΚΑΙ… Γερνάνε –και ενίοτε πεθαίνουν– ακόμα και οι βασιλιάδες. Οσοι έχουν απομείνει… (Πού είναι τα χρόνια που ο Χουάν έκανε καράτε με τον –αείμνηστο– δικό μας και εισέπραττε από το Ελληνικό Δημόσιο τον πακτωλό των χρυσών λιρών– προίκα στη Σοφία).
