Ασημάκης Πανσέληνος
«Τότε που ζούσαμε»
Μεταίχμιο, 2014, σελ. 526 (Πρώτη έκδοση, Κέδρος 1974)
Της Μαρίας Στασινοπούλου
Σαράντα χρόνια μετά την πρώτη επιτυχημένη της έκδοση, επανακυκλοφόρησε η αυτοβιογραφία (χρονικό τη χαρακτηρίζει ο ίδιος) του ποιητή, πεζογράφου και κριτικού Ασημάκη Πανσέληνου (1903-1984). Δεν είναι η πρώτη φορά που ο συγγραφέας αυτοβιογραφείται. Αυτοβιογραφικού χαρακτήρα ή, καλύτερα, βιβλία και με αυτοβιογραφικά στοιχεία είναι ακόμη τα ημερολογιακά: Μέρες από τη ζωή μας (1957) και το μεταθανάτιο (επιμελημένο από τον γιο του, συγγραφέα επίσης, Αλέξη Πανσέληνο) Φύλλα ημερολογίου (1993), αλλά και το Νερά και χώματα και άλλα πολλά (1977).
Το βιβλίο είναι γραμμένο στην Κηφισιά, καταχείμωνο 1972 με ’73, όπως μας πληροφορεί στο τέλος ο ίδιος ο συγγραφέας, αλλά στηρίζεται σε προϋπάρχουσες σημειώσεις και ημερολογιακές εγγραφές. «Δεν γράφω ιστορία. Μονάχα ιστορώ μια ζωή φτιαγμένη από αλήθεια και πλάνη» σημειώνει. Ο τόπος όπου εξελίσσεται η δράση είναι η Μυτιλήνη, στο πρώτο μέρος, και η Αθήνα στα δύο επόμενα.
Ο Πανσέληνος αφηγείται την ατομική του πορεία και εξέλιξη, δίνοντας παράλληλα τον ιστορικό περίγυρο και τα γεγονότα της γενιάς του από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι τη δικτατορία του Μεταξά, τον Β' Παγκόσμιο, τη γερμανική κατοχή και την Αντίσταση, των οποίων υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας και συνεργός, εφόσον αγωνίστηκε και φυλακίστηκε ως ιδεολόγος της Αριστεράς. Δεν εκθέτει μόνο τα γεγονότα, τα κρίνει, στοχάζεται πάνω σ’ αυτά και αποφαίνεται∙ δεν τα αφηγείται απλώς, συχνά τα ερμηνεύει και προβαίνει σε ιδεολογικές εκτιμήσεις.
Δεν διστάζει να εκτεθεί προσωπικά. Αυτοαναλύεται και ψυχογραφείται με εντυπωσιακή ενάργεια. Στη γραφή του διαφαίνεται πόσο συνειδητά έχει βιώσει, κατά τα εφηβικά και μετεφηβικά του χρόνια, συναισθήματα και όνειρα, αλλά και πόσο συνειδητά πορεύτηκε στη ζωή του. Από τις σελίδες του προβάλλει ολοκληρωμένο το πορτρέτο ενός ανθρώπου χωρίς τάσεις αγιοποιητικές. Φαίνεται ο έξυπνος αφηγητής, ο έμπειρος, ο αισθαντικός, ο μορφωμένος. Ενας άνθρωπος με χιούμορ, αυτογνωσία, αναστοχαστική διάθεση.
Με την ίδια διεισδυτική ματιά σκιαγραφεί ανθρώπους προβεβλημένους (Βενιζέλο, Παπανδρέου, βασιλιά Κωνσταντίνο) αλλά και ανθρώπους του λαού (δασκάλους, επαγγελματίες, πολιτικάντηδες). Σχηματίζει με οξύνοια τα πορτρέτα όσων γνώρισε. Ο Μυριβήλης, ο Βενέζης, ο Βάρναλης, ο Σικελιανός, ο Κόντογλου, η Ελλη Παπαδημητρίου, ο Κουν, ο Ψυχάρης, ο Σβώλος, ο Γληνός και αρκετές δεκάδες άλλοι∙ όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι και οι αγωνιστές του πρώτου μισού του 20ού αιώνα μνημονεύονται, κρίνονται και αξιολογούνται.
Ο Πανσέληνος παρακολουθεί τη δημόσια δράση των χαρακτήρων που παρουσιάζει, χωρίς να αφήνει απέξω την ιδιωτική τους ζωή. Ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τον καλλιτέχνη και μιλά με παρρησία και για τους δύο. Ο Κόντογλου «πλούτισε τη λογοτεχνία μας με ασυνήθιστη φαντασία. […] Οξω από την τέχνη του ήταν άνθρωπος ατζαμής και ανεπρόκοπος». Δεν λείπει ενίοτε η απόλυτη στάση για κάποιους ανθρώπους∙ για την ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου, κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, για παράδειγμα∙ ή οι σκληρές κρίσεις για τον Καζαντζάκη σε ό,τι αφορά τη θέση του στον ισπανικό εμφύλιο.
Εκτός από τα πρόσωπα είναι και η πνευματική ζωή των χρόνων του που προβάλλει. Γίνεται εκτενής αναφορά σε περιοδικά και βιβλία της εποχής συνακόλουθα με τις ζυμώσεις και τις ανακατατάξεις που συνέβαιναν. Ενα γραμματολογικό περιβόλι ενυπάρχει στο βιβλίο.
Με άμεση γνώση και προσεκτική παρατήρηση περιγράφει και αναλύει τον μυτιληνέικο λαό. Η αφήγηση διανθίζεται από χαριτωμένα λαϊκά ανέκδοτα της καθημερινής ζωής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο γλωσσικός του πλούτος. Το βιβλίο, γραμμένο σε εποχή που η συγκεκριμένη χρήση της γλώσσας δήλωνε την ιδεολογία, έχει (ευτυχώς όχι πολλές) κάποιες δημοτικές ακρότητες. Εξάλλου ο συγγραφέας του δηλώνει ότι στη Λέσβο «καλλιεργήθηκε ο δημοτικισμός όπως δινότατε ίσια από την ψυχαρική πηγή».
Στο Τότε που ζούσαμε ο αναγνώστης απολαμβάνει θυμοσοφία λαϊκή μπολιασμένη από λόγια αίσθηση. Χαίρεται επίσης τη ζωντάνια της περιγραφής και το βαθιά ανθρωπιστικό του υπόβαθρο. Μετράνε οι φιλίες και σε συντρέχουν οι φίλοι μια ζωή. Κρίνονται και συγκρίνονται όλα με δίκαια σταθμά. Θα μπορούσε να ανθολογήσει κανείς άπειρες αρχές βιοφιλοσοφίας με τις προσωπικές απόψεις του Πανσέληνου ή τις επιλεγμένες από τον ίδιο απόψεις άλλων.
Ακόμη ένα κομμάτι ιστορίας, εφόσον, όπως πίστευε ο Th. Carlyle, «η ιστορία δεν είναι παρά μία σύνθεση από ατομικές βιογραφίες».
