Αβραάμ Β. Γεοσούα
«Ρετροσπεκτίβα»
Μυθιστόρημα. Μετάφραση-επίμετρο: Μάγκυ Κοέν, Πόλις, 2014, σελ. 569
Του Γιάννη Τσίρμπα
Ενας επιτυχημένος Ισραηλινός σκηνοθέτης, ο Γιαΐρ Μόζες, είναι καλεσμένος στην Ισπανία, όπου πραγματοποιείται ένα αναδρομικό αφιέρωμα στο έργο του και θα του απονεμηθεί κάποιο βραβείο. Μαζί του ταξιδεύει η Ρουθ, η μούσα του, η γερασμένη πλέον ηθοποιός που ενσάρκωσε μερικούς από τους σημαντικότερους ρόλους στις ταινίες του, με την οποία διατηρούν μια σχέση με αξεδιάλυτα επαγγελματικά, φιλικά και ερωτικά στοιχεία.
Ομως, προς μεγάλη του έκπληξη, οι ταινίες που προβάλλονται στη ρετροσπεκτίβα αφορούν μόνο την πρώιμη δημιουργική περίοδο του σκηνοθέτη, αυτές που είχε γυρίσει με τον πρώτο, ιδιοφυή και εκκεντρικό σεναριογράφο του, τον Τριγκάνο, πρώην σύντροφο και μεγάλο έρωτα της Ρουθ, με τον οποίο δεν μιλάνε πλέον περισσότερο από τριάντα χρόνια. Ο λόγος της σύγκρουσής τους ήταν η άρνηση του σκηνοθέτη να γυρίσει μια προκλητική τελευταία σκηνή σε μια ταινία, όπου μια νεαρή γυναίκα που ενσάρκωνε η Ρουθ θηλάζει έναν γηραιό, άγνωστό της ζητιάνο.
Και τώρα, τόσα χρόνια μετά, δίπλα από το κρεβάτι που κοιμούνται με τη Ρουθ σε ένα ξενοδοχείο του Σαντιάγκο ντε Κομποστέλα, κρέμεται ένας πίνακας με τίτλο «Ρωμαϊκή Ευσπλαχνία», ένα, όπως αποδεικνύεται, κλασικό θέμα που χάνεται στα βάθη των αιώνων, απολύτως όμως άγνωστο στον Ισραηλινό σκηνοθέτη μέχρι εκείνη τη στιγμή: παριστάνει μια νεαρή γυναίκα να θηλάζει έναν ηλικιωμένο.
Η θέαση της σκηνής, που κάποτε αποτέλεσε τον λόγο απώλειας ενός τόσο κομβικού ανθρώπου στη ζωή του, ενεργοποιεί στον σκηνοθέτη, που βρίσκεται πλέον κοντά στη δύση του βίου του, μια σχεδόν εμμονική καταβύθιση στο παρελθόν, όχι πλέον μόνο του έργου του, αλλά και της ίδιας του της ζωής και των σχέσεών του με τους ανθρώπους γύρω του. Αναζητώντας την εξιλέωση για τα λάθη και τις παραλείψεις του, περιπλανώμενος σε συναισθήματα και πρόσωπα που είχε σχεδόν ξεχάσει, ξεκινά μια πορεία που, αναπόδραστα, φτάνει μέχρι τον δαίμονά του, τον παλιό του σεναριογράφο, και κορυφώνεται με συναρπαστικό τρόπο.
Η «Ρετροσπεκτίβα» του σημαντικού Ισραηλινού συγγραφέα Αβραάμ Β. Γεοσούα, εκτός από ένα μυθιστόρημα περίτεχνης πλοκής και σμίλευσης χαρακτήρων, με προφανή αυτοβιογραφικά στοιχεία, αποτελεί και ένα οξυδερκές σχόλιο πάνω στη συγγραφή ειδικά και στην καλλιτεχνική δημιουργία γενικότερα. Τα όρια μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας γίνονται δυσδιάκριτα, όπως τελικά και τα όρια μεταξύ των δύο κεντρικών χαρακτήρων του έργου: του σκηνοθέτη και του παλιού σεναριογράφου του. Μην ξεχνάμε ότι ένας συγγραφέας είναι ταυτόχρονα σεναριογράφος και σκηνοθέτης των βιβλίων του. Και δεν είναι τυχαίο ότι σε όλο το μυθιστόρημα η αφήγηση γίνεται στο τρίτο πρόσωπο, εκτός από τη συνάντηση του Μόζες με τον Τριγκάνο, του οποίου η παρουσία είναι μεν κυρίαρχη από την πρώτη ώς την τελευταία σελίδα, αλλά παίρνει σάρκα και οστά μόνο προς το τέλος του βιβλίου. Είναι τότε η πρώτη και τελευταία φορά που ο γηραιός σκηνοθέτης αποκτά εσωτερική φωνή, φωνή προς τον εαυτό δηλαδή, και η αφήγηση περνά σε δεύτερο πρόσωπο.
Το ερώτημα αν η ζωή και η τέχνη αλληλοαντιγράφονται και με ποια σειρά είναι βέβαια παλιό, το βιβλίο του Γεοσούα, όμως, τονίζει μιαν άλλη του διάσταση, υποδηλώνοντας ότι προϋπόθεση της υψηλής τέχνης είναι η συναίσθηση ότι τελικά δεν υπάρχουν σαφή όρια μεταξύ τους. Οπως και ότι δεν υπάρχουν όρια μεταξύ αρχής και τέλους. Η αρχή οφείλει να είναι το τέλος και το τέλος η αρχή και αυτός ο κύκλος αποτυπώνεται εξαιρετικά στη «Ρετροσπεκτίβα».
Ο Γεοσούα δεν παραλείπει αναφορές στην αξία της αισθητικής. «Εχει σημασία η ομορφιά για τον άνθρωπο», λέει κάποια στιγμή ο γηραιός ήρωας, «…ιδίως σε μια δύσκολη στιγμή. Και ξέρετε ότι με περιμένει μια δύσκολη στιγμή». Ταυτόχρονα, η αισθητική συναντιέται στο βιβλίο με μια ηθική στάση, στην κατεύθυνση της διόρθωσης παρελθόντων λαθών στο μέτρο του δυνατού, όχι βέβαια από θρησκευτική άποψη, αλλά από ουμανιστική, από την άποψη της αποδοχής και του σεβασμού. Πρόκειται, όπως γράφει η μεταφράστρια του βιβλίου Μάγκυ Κοέν στο επίμετρό της, για την ανάληψη της ευθύνης των πράξεών μας απέναντι στον «Αλλο». Και σε ένα βιβλίο ενός Ισραηλινού, μεγάλο μέρος του οποίου εκτυλίσσεται στο Ισραήλ, έχοντας συχνές αναφορές στην «άλλη» πλευρά των συνόρων και στη συνύπαρξη με «εκείνους που δεν θα σε σκοτώσουν σήμερα», όπως λέει στον σκηνοθέτη ο δαίμονας-σεναριογράφος όταν πέφτει δίπλα τους μια ρουκέτα της Χαμάς, η ηθική αυτή διάσταση δεν μπορεί να μην έχει και πολιτικές συνδηλώσεις.
Τελικά, το μυθιστόρημα του Γεοσούα μάς υπενθυμίζει με ανάγλυφο τρόπο ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι θέμα ανάδειξης κοινωνικών, συναισθηματικών και πνευματικών δαιδάλων, μέσα από τους οποίους γεννιέται η (επινοημένη ή υπαρκτή ―έχει σημασία;) πραγματικότητα, καθώς και ότι γράφοντας επινοούμε κάτι ήδη επινοημένο, του οποίου μπορεί να μην έχουμε καν επίγνωση. Με άλλα λόγια, ότι ο καλλιτέχνης, όπως και ο καθένας, μοιάζει με τον τρίτο και σημαντικότερο ήρωα της «Ρετροσπεκτίβας»: τον Δον Κιχώτη που μέχρι την τελευταία στιγμή ψάχνει να βρει τη μοναδική αλήθεια, κυνηγά το απόλυτο βιβλίο ή την τέλεια ταινία, δηλαδή το βιβλίο που δεν θα γραφτεί και την ταινία που δεν θα γυριστεί ποτέ.
