ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Tου Αριστοτέλη Σαΐνη
«Στης μνήμης το διάστημα. Νικηφόρος Βρεττάκος», Εκδόσεις Ποταμός, σ. 207
Οικοδόμος, μανάβης, υπάλληλος σε εταιρεία έργων αποξήρανσης, εργάτης υφαντουργείου και μεταξουργείου, ιματιοφύλακας στο Εθνικό Θέατρο, γραφέας στο υπουργείο Εργασίας και στον Συνεταιρισμό Εκτελωνιστών Πειραιά, συντάκτης ελληνο-ιταλικού λεξικού, επιμελητής, μεταφραστής, αρθρογράφος, κριτικός, συχνά όλα αυτά παράλληλα… Πράγματι, «η ζωή υπήρξε δεσμοφύλακας» για τον Νικηφόρο Βρεττάκο και αυτός «ένας κρατούμενος, που ό,τι έγραψε το έγραψε στο πουκάμισό του σε ώρες που έκλεβε, ποτέ σε μέρες ολόκληρες…» (ημερολογιακή καταγραφή 13/6/1962, «Ενώπιος ενωπίω»).
Από τις τραχιές πλαγιές του Ταΰγετου στην ανέχεια της μεσοπολεμικής Αθήνας, από τα βουνά της Αλβανίας μέλος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στην Κατοχή και τον Εμφύλιο (διαγράφεται το 1949) και από ανήλιαγα μεταπολεμικά υπόγεια αυτοεξόριστος -«με τις ρίζες βγαλμένες από το χώμα του»- αρχικά στην Ελβετία και μετά στην Ιταλία, κατά τους χρόνους της απριλιανής δικτατορίας, προσβάλλεται από φυματίωση το 1974, πριν τελικά επιστρέψει με τη μεταπολίτευση στην Ελλάδα… Παρ' όλα αυτά ο Βρεττάκος «ένιωθε ευτυχία» και χαμογελούσε, «πικραμένος» μεν, αλλά ακόμα επιμένοντας «πως ο κόσμος είναι όμορφος!» («Γράμμα στον άνθρωπο της Πατρίδας μου») και ενάντια σε όλα συνέχιζε να γράφει ασταμάτητα: «Χωρίς χρόνο / χωρίς ησυχία / τρέχοντας, πάντοτε τρέχοντας» («Εξοδος με το άλογο», Σπαράγματα από στίχους που γράφτηκαν κατά τη συνήθεια του Νικηφόρου πάνω σε πακέτα τσιγάρων, Ποταμός 2008).
Από την πρώτη επίσημη εμφάνιση το 1933 («Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώνων») και το νεανικό «Ταξίδι του Αρχαγγέλου» (1938), ένα ελληνικό «μεθυσμένο καράβι» για τον Α. Καραντώνη, μέχρι την πολυφωνική «Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη» (1981), το δικό του «Αξιον Εστί», και τις «απολογιστικές» συλλογές της τελευταίας δεκαετίας, που κορυφώνονται στο τελευταίο ποίημα του τελευταίου του έργου (τον «Επίλογο» στη «Συνάντηση με τη Θάλασσα», 1991), «χιλιάδες χιλιάδων φύλλα χαρτιού μουσκευτήκανε στο τραπέζι» του.
Ο Βρεττάκος εγκατέλειψε γρήγορα μια κάποια σκοτεινότητα και τον αρνητισμό (με μποντλερικούς απόηχους και αντηχήσεις «καρυωτακισμού») των πρώτων συλλογών του και μετά τον πόλεμο αναπροσανατόλισε τον χαρακτήρα της ποίησής του. «Πάντα παρών στο πόστο» του, όπως έγραψε ο συμπατριώτης και φίλος του Γιάννης Ρίτσος (1974), θα κινηθεί πλέον ξεκάθαρα ανάμεσα στα «δύο ημισφαίρια της ποίησής του», τον φυσικό κόσμο και τον Ανθρωπο, συνεχίζοντας μέχρι τέλους με την ίδια συνέπεια να υπηρετεί το ουμανιστικό, και γι’ αυτό οικουμενικό, μήνυμά του, με τη γνωστή, λιτή και άμεση γλώσσα του: «Διακονώ την οδύνη της ζωής, αλλά πρέπει / να μη λησμονώ πως γεννήθηκα / κ’ ιερέας της ομορφιάς…» («Εκκρεμής δωρεά»).
1912-2012: Εκατό χρόνια από τη γέννηση του Νικηφόρου Βρεττάκου και οι εκδόσεις Ποταμός τίμησαν τον ποιητή με ένα μπαράζ νέων εκδόσεων: την τελευταία ποιητική συλλογή «Συνάντηση με τη θάλασσα», διηγήματα («Μπροστά στο ίδιο ποτάμι», ιστορίες τροφίμων της Παιδούπολης στο Τρόγγεν της Ελβετίας όπου φιλοξενήθηκε κατά την αυτοεξορία του), πεζά ημι-αυτοβιογραφικά («Το γυμνό παιδί», «Το αγρίμι») και εξομολογητικά κείμενα, γραμμένα υπό μορφή επιστολών και προσωπικών σημειώσεων: «Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου», «Γράμματα εις εαυτόν», «Ενώπιος ενωπίω» και «Εξομολόγηση στον αναγνώστη» (μια προσωπική αφήγηση της ποιητικής του πορείας).
Το έτος Βρεττάκου, το οποίο έκλεισε με το συνέδριο που διοργάνωσε το καταργημένο πλέον ΕΚΕΒΙ στο Μουσείο Μπενάκη τον περασμένο Νοέμβριο, συμπλήρωσε εκδοτικά η πέμπτη ανατύπωση της «Λειτουργίας κάτω από την Ακρόπολη» από το «Θεμέλιο» (1η έκδ. 1981), αλλά και ένα βιβλίο για μικρούς αναγνώστες: Μπίνιου Αθηνά, «Νικηφόρος Βρεττάκος: Το παιδί που έγινε ποιητής» (Πατάκης).
Επιστέγασμα του έτους, ο ανά χείρας τόμος όπου το εξαιρετικά αναλυτικό, και πλούσια εικονογραφημένο με αρχειακό υλικό, εργο-βιογραφικό χρονολόγιο (1912-1991), που συνέταξε η Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, πλαισιώνεται από σχετικά κείμενα και μελέτες: σημείωμα του Κώστα Βρεττάκου και του Θανάση Βαλτινού, κείμενο του Τίτου Πατρίκιου για τη γνωριμία και την επαφή με το έργο και τον άνθρωπο ποιητή, αναμνήσεις του Ιταλού νεοελληνιστή Vincenzo Rotolo από τα χρόνια της αυτοεξορίας του ποιητή στη Σικελία, σκέψεις για την ποίησή του από τον Αγγλο μεταφραστή του David Connolly και σχόλια σε ποιήματά του από τον Γιώργο Ανδρειωμένο.
Αν ο ποιητής είχε αντιληφθεί εγκαίρως ότι ο αιώνας που έφυγε «σα να γέρνει κι αυτός / με μια επίφοβη κλίση / σ’ ένα άσχημο ηλιοβασίλεμα» («Ο αιώνας»), πόσο τραγικά επίκαιρη η ποίησή του για μας σήμερα, οι οποίοι «αξιωθήκαμε», λάμνοντας σε ταραγμένα νερά, να αντικρίσουμε και τη δυστοπική ανατολή του νέου! Οπως έγραφε ο ίδιος την περίοδο της επταετίας: «Η ιστορία δεν μας προσμένει στο βάθος / αλλά προχωρεί μαζί μας. Με τα χέρια μας / κωπηλατεί το χρόνο» («Η Ιστορία»: «Εσωτερική περιπέτεια»).
