Αριστείδης Αντονάς
«Ο μηχανισμός του δωματίου»
Επίμετρο Τζίνα Πολίτη. Αγρα, 2014, σελ. 86
Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη
Αν δοκιμάσει κανείς να περιορίσει τις ερμηνείες που αφήνουν τα έργα του Αριστείδη Αντονά –τόσο τα παλαιότερα όσο και το προκείμενο–, θα πέσει στην παγίδα να θεωρήσει την πολυσημία τους άστοχο σχετικισμό. Και σ’ αυτό, λοιπόν, το λογοτέχνημα η πίστη σε μία και μόνη σημασία θα αποτελούσε αφελές εγχείρημα, τόσο επειδή η δομή είναι εμφανώς θεατρική, όσο και επειδή μέσα στις μικρές σκηνές δεσπόζουν ανώνυμα πρόσωπα των οποίων οι δράσεις είναι στερεοτυπικές.
Φυσικά όλα ξεκινάνε από το δωμάτιο. Ενα δωμάτιο που το γνωρίζουμε κατά βάση από την εξωτερική του πόρτα και τον Πορτιέρη που τη φυλάει. Για το εσωτερικό του από την άλλη παίρνουμε ελάχιστες πληροφορίες. Η παρουσία του είναι ένα αίνιγμα, η προσβασιμότητά του επίσης, το σκοτάδι που το καλύπτει και η αδιευκρίνιστη λειτουργία του κάνουν ακόμα πιο δυσδιάκριτο τον ρόλο του. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο αρχιτέκτονας-συγγραφέας ορίζει τον χώρο όχι μόνο ως πεδίο δραματικότητας αλλά και ως πεδίο νοηματοδότησης, σημαίνον δηλαδή χωρίς εύκολη αποκωδικοποίηση των ευρύτερων συμβολιστικών του παραμέτρων. Οι τρεις πυροβολισμοί που ακούγονται σε διαφορετικές σκηνές, οι άλλες πόρτες που πιθανόν παρέχουν πρόσβαση μέσα στο δωμάτιο και η μυστικιστική του ακαθοριστία το κάνουν ερέθισμα για την περιέργεια του αναγνώστη και κέντρο μιας δαιμονικής φύσης, η οποία επηρεάζει όλους.
Είναι η εξουσία που την προασπίζουμε χωρίς να ξέρουμε τι να περιμένουμε από αυτήν; Είναι το σύστημα, το κατεστημένο, που υπάρχει ερήμην της δικής μας δράσης; Είναι η νομοθεσία που οφείλουμε να την τηρούμε, έστω κι αν δεν ξέρουμε τι ακριβώς ορίζει; Ενα «κοινωνικό συμβόλαιο» μάς δεσμεύει στο να είμαστε συνεπείς σε κανόνες που ορίζονται από έναν αδιόρατο μηχανισμό, όπου διασταυρώνονται πρόσωπα-ρόλοι, ενέργειες χωρίς κίνητρο, σύμβολα χωρίς μονοσήμαντο αντίκρισμα; Το δωμάτιο στέκεται μεταξύ μιας εκκλησίας και ενός σπιτιού όπου διεξάγεται ένα πάρτι, και ο Πορτιέρης ανάμεσα στον Καντηλανάφτη και τον Καρναβαλιστή, ο οποίος κάποια στιγμή αλλάζει ρούχα με τον Πιστό. Το δωμάτιο λοιπόν προβάλλεται ως ο αφανής χώρος μιας παρασκηνιακής διαδικασίας, που εκτυλίσσεται ανάμεσα στη σοβαροφάνεια του θεϊκού νόμου και τη χαλαρότητα της ανθρώπινης διασκέδασης.
Το σίγουρο πλαίσιο όλων αυτών χρωματίζεται με τη λέξη «συνενοχή», αφού οι άνθρωποι στεκόμαστε παθητικοί και αδιάφοροι, με άλλοθι την απουσία αρμοδιοτήτων και με κάλυμμα τη μετάθεση των ευθυνών μακριά από το άτομό μας. Το κακό απειλεί, επειδή εμείς το εντάσσουμε στους χώρους ευθύνης των άλλων και μένουμε αδρανείς στη βιαιότητά του. Το κοινωνικό σύστημα εκ των προτέρων εντάσσει τους ανθρώπους σε μια σκακιέρα ρόλων, στην οποία θεμιτό είναι ο καθένας να φροντίζει τα του οίκου του και να μην ασχολείται με την ασυδοσία των άλλων. Ετσι, εκόντες άκοντες όλοι, με τη σιωπή μας, είμαστε συν-ένοχοι στην κοινωνική παθογένεια, αν δεν είμαστε και συμμέτοχοι με την ενεργό δράση μας.
Γι’ αυτό, ο Πορτιέρης ανάγεται σε πρωταγωνιστικό πρόσωπο. Εχει αναλάβει να φυλάει την πόρτα, αλλά θεωρεί τον εαυτό του αναρμόδιο να ελέγξει τι συμβαίνει έξω από τον χώρο δράσης του, ακόμα κι αν αυτό συμβεί μέσα στο δωμάτιο. Είναι ο εκ προοιμίου ευθυνόφοβος (διάβαζε βολεμένος), που σκόπιμα οχυρώνεται πίσω από την αναρμοδιότητά του, για να μη χρειαστεί να αναλάβει πρωτοβουλίες. Είναι ο απλός στρατιώτης που καλείται να φυλάξει Θερμοπύλες κι αυτός δηλώνει ανεύθυνος για τους Πέρσες που πέρασαν από άλλο δρόμο. Βλέπουμε μαζί μ’ αυτόν το προσκήνιο, αλλά αγνοούμε το παρασκήνιο, σαν ανυποψίαστοι πολίτες που δεν μπορούμε να συλλάβουμε το απύθμενο βάθος των εκτός σκηνής δρωμένων. Στο τέλος μόνο, χάρη στο σχεδιάγραμμα του Αρ. Αντονά, συνειδητοποιούμε την ευρύτερη χωροταξία και αντιλαμβανόμαστε τον λαβύρινθο που δεν ξέραμε.
Κλείνω, όπως ξεκίνησα: «Ο μηχανισμός του δωματίου» είναι ένα ανοικτό έργο, που δίνει την εντύπωση κρυπτικής μηχανής παραγωγής συγκεκριμένων νοημάτων, αλλά κατά βάση είναι ένα πολύκεντρο εκκολαπτήριο το οποίο επωάζει πολλές ερμηνείες. Κι αυτή είναι η διανοητική του μαγεία…
