EΠΙΣΤΗΜΗ

 

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

 

Αν, όπως είδαμε στο τελευταίο μας άρθρο («Εφ.Συν.» 26/1/13), η ανθρώπινη μνήμη είναι πολύ πιο δυναμική, ρευστή και εύπλαστη απ’ ό,τι συνήθως πιστεύουμε, τότε ανοίγονται πρωτόγνωρες δυνατότητες, όχι μόνο για την ουσιαστικότερη γνώση των μνημονικών διεργασιών, αλλά και για τη βιοϊατρική διαχείρισή τους.

 

Εδώ και μερικά χρόνια, ομάδες νευροεπιστημόνων πειραματίζονται με διάφορες φαρμακευτικές ουσίες με σκοπό να εξαλείψουν κάποιες «κακές» και ιδιαίτερα επώδυνες αναμνήσεις, αφήνοντας -υποτίθεται- άθικτες τις «καλές». Ωστόσο, όπως θα δούμε στο παρόν άρθρο, η δυνατότητα να σβήνουμε επιλεκτικά ή να τροποποιούμε κατά βούληση κάποιες ενοχλητικές αναμνήσεις δημιουργεί πρωτόγνωρα βιοηθικά και πολύ σοβαρά πολιτικά προβλήματα.

 

……………………………………………………………………………………………………………………..

 

Από τη νευροβιολογία στη νευροτεχνολογία της ανθρώπινης μνήμης

 

Από πλήθος πειραματικών και κλινικών μελετών, που έγιναν τις δύο τελευταίες δεκαετίες, προέκυψε ότι η καλή λειτουργία της ανθρώπινης μνήμης εξαρτάται από την ικανότητα του εγκεφάλου μας -αυτής της πολύπλοκης αλλά λειτουργικά πεπερασμένης μηχανής του νου- να ξεχνά τις επουσιώδεις λεπτομέρειες και να σβήνει επιλεκτικά τις περιττές πληροφορίες από τη μνήμη μας.

 

Χάρη στη φαινομενικά αυτοκαταστροφική αλλά, στην πραγματικότητα, δημιουργική λειτουργία της λησμοσύνης, είμαστε σε θέση να συγκρατούμε στη μνήμη μας μόνο ό,τι είναι σημαντικό από το πλήθος πληροφοριών και των επουσιωδών λεπτομερειών που καταγράφονται καθημερινά και ευτυχώς πρόσκαιρα στη μνήμη μας. Αν ο εγκέφαλός μας δεν ήταν και επιλήσμων, τότε δεν θα μπορούσε, σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της ζωής του, να απομνημονεύει και να μαθαίνει νέα πράγματα.

 

Μνημονικά δίκτυα

 

Οι απαραίτητες πληροφορίες για να διασχίσουμε έναν πολυσύχναστο δρόμο ή για να οδηγήσουμε το αυτοκίνητό μας βρίσκονται αποθηκευμένες στον εγκέφαλό μας και ανασύρονται αυτομάτως από τη λεγόμενη άδηλη μνήμη (Implicit memory), το μη συνειδητό δηλαδή σύστημα μνήμης για τις δεξιότητες.

 

Αντίθετα, για να θυμηθούμε κάτι που διαβάσαμε στην εφημερίδα ή σε κάποιο βιβλίο, για να ανακαλέσουμε συνειδητά και να μιλήσουμε για κάτι που ήδη γνωρίζουμε ή έχουμε βιώσει, θα πρέπει να καταφύγουμε σε ένα διαφορετικό -τοπολογικά και λειτουργικά- σύστημα μνήμης, τη λεγόμενη έκδηλη μνήμη (Explicit memory): τη μνήμη δηλαδή που μπορούμε να ανακαλούμε συνειδητά. Συνήθως ταυτίζουμε τη «μνήμη» αποκλειστικά με αυτήν τη δεύτερη συνειδητή και λεκτική κατηγορία αναμνήσεων, παραγνωρίζοντας τις άλλες εξίσου σημαντικές αλλά μη συνειδητές μνημονικές μας ικανότητες.

 

Ολες οι μορφές μνήμης -βραχύχρονη ή μακρόχρονη, έκδηλη ή άδηλη- «αποτυπώνονται» στις συνάψεις μεταξύ των νευρώνων: εγγράφονται δηλαδή στα μικροκυκλώματα που σχηματίζουν οι διασυνδέσεις (συνάψεις) μεταξύ των εγκεφαλικών κυττάρων. Ετσι, κάθε νέα πληροφορία αποθηκεύεται ως βραχύχρονη μνήμη χάρη στην πρόσκαιρη «ενδυνάμωση», δηλαδή την αυξημένη ηλεκτροχημική δραστηριότητα των συνάψεων μεταξύ ορισμένων νευρώνων.

 

Η «βραχύχρονη μνήμη» αντιστοιχεί στην πρόσκαιρη ενδυνάμωση ενός νευρωνικού κυκλώματος και διαρκεί μερικά λεπτά ή λίγες ώρες, ενώ για την παγίωσή της ως «μακρόχρονης μνήμης» απαιτείται η μακρόχρονη ενδυνάμωση των συνάψεων αυτού του νευρωνικού κυκλώματος μέσω της επανάληψης των ίδιων ερεθισμάτων.

 

Το πέρασμα από την πρόσκαιρη βραχύχρονη μνήμη στη μονιμότερη μακρόχρονη μνήμη προϋποθέτει μια σειρά από νευρωνικές διεργασίες, τις οποίες οι νευροεπιστήμονες γνωρίζουν λεπτομερώς και τις περιγράφουν ως «μακρόχρονη διευκόλυνση» ή, ακριβέστερα, «μακρόχρονη ενδυνάμωση» (LTP: Long-term Potentiation). Σε αυτές τις διεργασίες μνημονικής παγίωσης αποφασιστικό ρόλο παίζουν ορισμένες εγκεφαλικές δομές.

 

Αυτές οι εγκεφαλικές δομές στο βάθος του κροταφικού λοβού, όπως ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή και ο διεγκέφαλος, συμμετέχουν ενεργητικά τόσο στην αρχική μνημονική εγγραφή όσο και στη μεταγραφή της βραχύχρονης σε πιο μακρόχρονη μνήμη.

 

Η αέναη αναδόμηση

 

Ωστόσο, θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι ο ιππόκαμπος και οι άλλες συναφείς δομές του μεταιχμιακού συστήματος αποτελούν το «αρχείο» για την αποθήκευση των αναμνήσεων. Αντίθετα, όπως ανακάλυψαν, αποτελούν μόνο τους απαραίτητους εγκεφαλικούς «διαμεσολαβητές» για τον σχηματισμό της μακρόχρονης μνήμης. Πράγματι, για τη «μεταγραφή» και την επιλεκτική «παγίωση» των προσωρινών εγγραφών σε μονιμότερα μνημονικά αποτυπώματα απαιτείται η ενεργοποίηση των ανώτερων φλοιικών περιοχών του εγκεφάλου (κυρίως του μετωπιαίου φλοιού).

 

Για πολλές δεκαετίες οι ειδικοί πίστευαν ότι οι μακροχρόνιες αναμνήσεις παρέμεναν αμετάβλητες και ανεξίτηλες στην πάροδο του χρόνου. Ομως, πριν από μια δεκαετία, συσσωρεύτηκαν τόσα πολλά πειραματικά και εμπειρικά δεδομένα για το αντίθετο, ώστε αναγκάστηκαν να παραδεχτούν πως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Απέδειξαν μάλιστα ότι κάθε μνημονική ανάκληση οδηγεί στην τροποποίηση των αντίστοιχων νευρωνικών μικροκυκλωμάτων που αποτελούν το εγκεφαλικό υπόστρωμα αυτών των μακροχρόνιων αναμνήσεων!

 

«Η κλασική ιδέα ήταν ότι οι αναμνήσεις μας θα έπρεπε να είναι κάτι ανάλογο με την πιστή φωτογραφική αποτύπωση του αρχικού συμβάντος. Σήμερα, αντίθετα, γνωρίζουμε ότι πρόκειται μόνο για την τελευταία εκδοχή της αρχικής ανάμνησης, διότι κάθε φορά που την ανακαλούμε στη μνήμη μας η ανάμνηση αυτή τροποποιείται κατά τι», υποστηρίζει η Daniela Schiller, από τις πλέον επιφανείς ερευνήτριες αυτών των μνημονικών διεργασιών.

 

Αξίζει να σημειωθεί ότι κάθε τροποποίηση των μνημονικών νευρωνικών μικροκυκλωμάτων -αδιάφορο αν καταλήγει στην ενδυνάμωση ή στην αποδυνάμωσή τους- οδηγεί αναπόφευκτα και στη μεταβολή του περιεχομένου των αναμνήσεών μας. Αυτή η θεμελιώδης διαπίστωση επιβεβαιώθηκε την τελευταία δεκαετία από πολλά πειραματικά δεδομένα, ανοίγοντας τον δρόμο στην φιλόδοξη προοπτική να αναπτυχθούν νέες βιοϊατρικές πρακτικές, οι οποίες στο άμεσο μέλλον θα μπορούν να εξαλείφουν επιλεκτικά τις πιο οδυνηρές και επιβλαβείς ανθρώπινες αναμνήσεις.

 

Εξαλειπτική νευροθεραπεία

 

Ενας απίστευτα μεγάλος αριθμός ανθρώπων υποφέρει σήμερα από την περιβόητη «διαταραχή μετατραυματικού άγχους» ή PTSD (βλ. ειδικό πλαίσιο). Μια σοβαρή αδυναμία απαλοιφής από τη μνήμη ιδιαίτερα δυσάρεστων ή τρομακτικών εμπειριών, η επίμονη ανάκληση των οποίων καταστρέφει τις ζωές όσων υποφέρουν από αυτήν τη νευροψυχολογική διαταραχή.

 

Εδώ και μερικά χρόνια ομάδες ερευνητών στα μεγαλύτερα νευροβιολογικά εργαστήρια πειραματίζονται με διάφορες φαρμακευτικές ουσίες, ικανές να εξαλείφουν τέτοιες «κακές» και ιδιαίτερα επώδυνες αναμνήσεις.

 

Η υπόθεση εργασίας είναι αρκετά απλή και φαινομενικά εύλογη: αν, αμέσως μετά από μια τραυματική εμπειρία, χορηγήσουμε στα άτομα που τη βίωσαν μια ουσία ικανή να καταστείλει τον σχηματισμό ή την παγίωση νέων αναμνήσεων, τότε η τραυματική εμπειρία δεν θα αφήσει το παραμικρό μνημονικό ίχνος και όσοι τη βίωσαν πολύ σύντομα θα τη λησμονήσουν!

 

Μολονότι, για την ώρα, αυτές οι μελέτες βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο, φαίνεται πως στο άμεσο μέλλον θα οδηγήσουν σε νέες φαρμακευτικές «θεραπείες» των ατόμων που υποφέρουν από μετατραυματικό στρες.

 

Πώς όμως προέκυψε αυτή η πρωτόγνωρη βιοϊατρική δυνατότητα; Πολύ απλά συνδυάζοντας τις εντυπωσιακές εξελίξεις στην κατανόηση των μοριακών και γονιδιακών μηχανισμών κωδίκευσης, παγίωσης και ανάκλησης των αναμνήσεων με την ανακάλυψη ότι ορισμένες φαρμακευτικές ουσίες μπορούν να μπλοκάρουν τις εγκεφαλικές διεργασίες παγίωσης των αναμνήσεων.

 

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 ο James L. McGaugh και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας είχαν διαπιστώσει ότι μια συνήθης φαρμακευτική ουσία, η προπρανολόλη (propranolol), ένας μη εκλεκτικός β-αδρενεργικός ανταγωνιστής που χρησιμοποιείται ευρέως εναντίον της υπέρτασης και του άγχους, μπορεί να μπλοκάρει επιλεκτικά τον σχηματισμό αγχογόνων ή τρομακτικών αναμνήσεων, ενώ δεν επηρεάζει την παγίωση των ευχάριστων αναμνήσεων.

 

Με βάση αυτά τα πειραματικά αποτελέσματα, ο Alain Brunet και ο Roger K. Pitman το 2002 πραγματοποίησαν στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ σειρά από πειράματα σε αρκετούς εθελοντές που είχαν υποστεί πρόσφατα μια τραυματική εμπειρία. Οι εθελοντές χωρίστηκαν σε δύο ομάδες, στη μία χορήγησαν προπρανολόλη, στην άλλη όχι. Μετά από τρεις μήνες διαπίστωσαν ότι οι εθελοντές στους οποίους είχε χορηγηθεί καθημερινά προπρανολόλη παρουσίαζαν σε πολύ μικρότερο βαθμό την τάση να εκδηλώνουν διαταραχή μετατραυματική άγχους (PTSD).

 

Βέβαια, τα όρια της θεραπευτικής δράσης αυτής της ουσίας ήταν από τότε απολύτως σαφή. Δεδομένου ότι οι μετατραυματικές διαταραχές εκδηλώνονται μετά από 6 μήνες, η προπρανολόλη μπορεί να βοηθά μόνο τους ασθενείς που είχαν μόλις υποστεί μια τραυματική εμπειρία, και όχι αυτούς που ήδη υπέφεραν.

 

Ο Μεγάλος Αδελφός είναι αμνήμων

 

Μολονότι βρίσκεται ακόμη σε εμβρυακό στάδιο, αυτή η νέα τεχνολογική δυνατότητα να σβήνουμε επιλεκτικά ή, έστω, να τροποποιούμε κατά βούληση μεγάλο ή μικρό μέρος των ανθρώπινων αναμνήσεων -μέσω φαρμάκων ή μέσω στοχευμένων «θεραπευτικών» επεμβάσεων- δημιουργεί ήδη πρωτόγνωρα βιοηθικά και σοβαρά πολιτικά προβλήματα.

 

Καμία άλλη νοητική λειτουργία μας δεν παίζει τόσο αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικής μας ταυτότητας και στη συγκεκριμενοποίηση της αφηρημένης έννοιας του «εαυτού» όσο η μνήμη.

 

Εφόσον λοιπόν, όπως όλα δείχνουν, οι αναμνήσεις μας αποτυπώνονται και ανασύρονται από το ενιαίο νευρωνικό δίκτυο του εγκεφάλου μας, τότε η εξωγενής εκρίζωση κάποιων επώδυνων αναμνήσεων ενδέχεται να έχει καταστροφικές συνέπειες και στις υπόλοιπες αναμνήσεις μας.

 

Πίσω από αυτές στις νέες βιοϊατρικές πρακτικές κρύβεται μια απλοϊκή και άκρως παραπλανητική εικόνα της μνήμης ως ενός εύτακτου και αμετάβλητου στον χρόνο «αρχείου», κάτι σαν τον σκληρό δίσκο των υπολογιστών. Ομως ακόμη και η πιο άμεση και βιωματική εικόνα που οι περισσότεροι από εμάς έχουν για τη λειτουργία της μνήμης δεν θυμίζει καθόλου τις παθητικές καταγραφές μιας φωτογραφικής ή κινηματογραφικής μηχανής και, ακόμη λιγότερο, τις ψηφιακές εγγραφές πληροφοριών στον σκληρό δίσκο (hard disk) ενός υπολογιστή.

 

Αντίθετα, είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι πρόκειται για μια βιολογική-νοητική ικανότητα αποτύπωσης των σχέσεών μας με τον κόσμο: για ένα εύπλαστο δίκτυο δια-συνδέσεων μεταξύ προσώπων και αντικειμένων. Πέρα όμως από αυτές τις επιστημονικές αντιρρήσεις, οι πρόσφατες εξελίξεις στη νευροεπιστήμη εγκυμονούν και σοβαρούς πολιτικούς κινδύνους.

 

Στη μετανεωτερική εποχή της νεοφιλελεύθερης ασυδοσίας ποιος μπορεί να μας διασφαλίσει ότι οι νέες νευροτεχνολογικές δυνατότητες διαχείρισης της ανθρώπινης μνήμης δεν θα γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης από τις φαρμακευτικές εταιρείες ή από σκοτεινά κέντρα εξουσίας;

 

Η στοχευμένη εξάλειψη ή τροποποίηση των «ανεπιθύμητων» αναμνήσεων δεν πρέπει να θεωρείται πλέον επιστημονική φαντασία, αλλά μια ρεαλιστική, όσο και επικίνδυνη, βιοϊατρική προοπτική

 

…………………………………………………………………………………………………………………………………….

 

PTSD: τραυματικές εμπειρίες προς εξάλειψη

 

Η διαταραχή μετατραυματικού άγχους, γνωστή και με το ακρωνύμιο PTSD (Post-traumatic Stress Disorder) είναι αναμφίβολα μια σοβαρή νευροψυχολογική πάθηση που ταλαιπωρεί έναν τεράστιο αριθμό ατόμων.

 

Τα τυπικά ψυχολογικά συμπτώματα είναι υπερβολικό άγχος και κατάθλιψη, ενοχικά αισθήματα και τάσεις αυτοκτονίας. Οσο για τα σωματικά συμπτώματα, αυτά είναι άπνοιες και επίμονοι εφιάλτες, πόνοι στο στήθος, ανυπόφορες ημικρανίες και εξασθένηση του ανοσοποιητικού συστήματος.

 

Σύμφωνα με την «PTSD Alliance», μόνο στις ΗΠΑ υποφέρουν από μετατραυματικές διαταραχές πάνω από το 49% των θυμάτων βιασμού, το 18% όσων επιβιώνουν από κάποιο τροχαίο ατύχημα, το 14% όσων χάνουν ξαφνικά ένα αγαπημένο τους πρόσωπο.

 

Για να μην αναφέρουμε τις πολύ γνωστές και τραγικές συνέπειες που υφίσταται εφ’ όρου ζωής περίπου το 30-40% όσων επιβιώνουν από έναν πόλεμο, από μια μεγάλη φυσική καταστροφή ή από ένα τρομοκρατικό επεισόδιο. Για παράδειγμα, πολύ σοβαρές μετατραυματικές διαταραχές κατεγράφησαν σε περισσότερο από ένα εκατομμύριο Αμερικανούς στρατιώτες, απομάχους του πολέμου στο Βιετνάμ και στο 8% των απομάχων του πολέμου στον Περσικό Κόλπο.

 

Οι αντιδράσεις σε τέτοια καταστροφικά συμβάντα είναι σε μεγάλο βαθμό ατομικές: εξαρτώνται για παράδειγμα από την ηλικία και το φύλο. Συνήθως, τα παιδιά και οι γυναίκες βιώνουν εντονότερα, με πιο επώδυνο τρόπο, και για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα τέτοιες τραυματικές εμπειρίες.

 

Πάντως όλα τα άτομα που υποφέρουν από PTSD εμφανίζουν μεγάλη δυσκολία στο να απαλλαγούν από τις εφιαλτικές αναμνήσεις, οι οποίες επιστρέφουν απρόσκλητες καθημερινά, καθιστώντας αφόρητη τη ζωή αυτών των ανθρώπων.

 

…………………………………………………………………………………………………………………………………….

 

Oliver Sacks Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο μτφρ.: Κώστας Πόταγας, εκδ. Αγρα, σελ. 379

 

Μπορεί κανείς να αφηγηθεί το ιστορικό ασθενειών με τρόπο λογοτεχνικά άψογο και απολαυστικό ώστε να θυμίζει τις «Χίλιες και Μία Νύχτες»; Η απάντηση είναι οπωσδήποτε καταφατική, αρκεί να έχει διαβάσει κανείς κάτι από το πλούσιο συγγραφικό έργο του Ολιβερ Σακς. Ο επιφανής καθηγητής Νευρολογίας και Ψυχιατρικής στο Ιατρικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Κολούμπια έγινε παγκοσμίως γνωστός ως συγγραφέας του βιβλίου «Ξυπνήματα», που ενέπνευσε την ομώνυμη ταινία.

 

Οι εκδόσεις Αγρα, έχοντας αναλάβει τη συνολική παρουσίαση του έργου αυτού του μοναδικού γιατρού-λογοτέχνη, προτείνουν μια αναθεωρημένη μετάφραση ενός από τα καλύτερα βιβλία του. Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφές περιγράφει, με απαράμιλλη γνώση και ευαισθησία, την περίεργη κατάσταση των ατόμων που, εξ αιτίας διαφορετικών νευρολογικών παθήσεων, έχουν απολέσει οριστικά μεγάλο μέρος της μνήμης τους.

 

Με τρόπο αξιοθαύμαστο ο συγγραφέας πετυχαίνει να μεταφέρει στον μη ειδικό αναγνώστη την ιδιότυπη νοητική «βουβαμάρα» που συνεπάγεται η απώλεια της μνήμης. Κάποιοι ασθενείς αδυνατούν να αναγνωρίσουν οικεία πρόσωπα ή αντικείμενα, άλλοι χάνουν οριστικά μεγάλο μέρος του παρελθόντος τους, όλοι όμως διατηρούν κάποιες αξιοσημείωτες νοητικές ή καλλιτεχνικές δεξιότητες και ευαισθησίες.