Ξαναζώντας τα γυρίσματα του «Βλέμματος του Οδυσσέα» στα Βαλκάνια
Κυκλοφορεί σήμερα στα βιβλιοπωλεία το ημερολόγιο, που κρατούσε η Μαργαρίτα Μαντά, σκριπτ της ταινίας και στενή συνεργάτη από τότε του σκηνοθέτη. Ηταν μια επιθυμία και του ίδιου, αφού το θεωρούσε τις «πιο μπρούτα καταγραφή» του τρόπου δουλειάς του
Της Βένας Γεωργακοπούλου
Το ήθελε πολύ αυτό το βιβλίο ο Θόδωρος Αγγελόπουλος. «Ειναι η πιο μπρούτα καταγραφή τού τι σημαίνει δικό μου γύρισμα, πρέπει να εκδοθεί», είχε πει σκασμένος στα γέλια στη Μαργαρίτα Μαντά. «Πάρτε το, θα μου κόψετε φαντάζομαι και την καλημέρα, γιατί στις μισές και πάνω σελίδες σας βρίζω, αλλά είναι αυτό που εγώ έζησα», του είχε πει εκείνη όταν, στις 27 Απριλίου του 1995, στα 60ά του γενέθλια, του είχε κάνει δώρο, καθαρογραμμένο σε τρία καινούργια τετράδια, το ημερολόγιο που κράταγε κάθε μέρα στα γυρίσματα του «Βλέμματος του Οδυσσέα».
Επρεπε να περάσουν 18 χρόνια για να εκδοθεί. Βγαίνει σήμερα στα βιβλιοπωλεία από το «Μεταίχμιο» με τίτλο «Το πρώτο πράγμα που έκανε ο Θεός είναι το ταξίδι» και υπότιτλο «“Το βλέμμα του Οδυσσέα” του Θόδωρου Αγγελόπουλου-Ημερολόγια γυρισμάτων».
Ο Τεό δεν υπάρχει για να το δει – φύλαγε όμως πάντα τα τετράδια της Μαργαρίτας στο γραφείο του, στο ράφι δίπλα στην καρέκλα του, ακόμα εκεί είναι. Και η νεαρή δυναμική σκριπτ του «Βλέμματος του Οδυσσέα» είναι πια μια γνωστή σκηνοθέτις. Με το πέρασμα του χρόνου και τις τέσσερις ταινίες του στις οποίες συμμετείχε, έγινε σχεδόν μέλος της οικογένειας του Αγγελόπουλου, ένας πολύ δικός του άνθρωπος. Γι' αυτό και το βιβλίο της είναι από αυτές τις εντελώς ανιδιοτελείς, γνήσιες και ουσιαστικές μαρτυρίες, που τόσο έχουμε ανάγκη τώρα που χάσαμε τον ίδιο. Πόσο μάλλον που αφορά την πιο μυθική, περιπετειώδη ταινία του, το «Βλέμμα τού Οδυσσέα».
Δεν ήταν σκηνοθέτης, ήταν οραματιστής
«Αρχίσαμε γυρίσματα στις 31 Ιανουαρίου του 1994 και τελειώσαμε στις 23 Μαρτίου του 1995 στο Βελιγράδι», θυμάται η Μαργαρίτα Μαντά. Ηταν η πρώτη της συνεργασία με τον Αγγελόπουλο. Και μόνο αυτή η εμπειρία που, όπως λέει, «δεν είχε καμιά σχέση με τίποτα από όσα είχα ζήσει ώς τότε στο σινεμά, ήμουνα δίπλα σε έναν οραματιστή, σε έναν ποιητή, όχι έναν κοινό σκηνοθέτη», θα έφτανε και θα περίσσευε για να την σπρώξει στην καταγραφή της. Ηταν, όμως, και η ίδια η ταινία ένα ισχυρό κίνητρο.
«Πρώτη φορά έβλεπα στη ζωή μου πόλεμο live, άλλο να παρακολουθείς ρεπορτάζ από τον εμφύλιο της Γιουγκοσλαβίας στην τηλεόραση κι άλλο να φτάνεις στο Μόσταρ με τους σκαμμένους τάφους και τα πτώματα πεταμένα έξω. Ακόμα κι αν ο πόλεμος ήταν στα τελευταία του, στο Σεράγεβο δεν καταφέραμε ποτέ να κάνουμε γύρισμα, κι ας ήταν το όνειρο τού Α., του ήρωα της ταινίας, να πάει εκεί. Κάθε φορά που το προγραμματίζαμε, γινόταν κι ένας βομβαρδισμός».
Το βιβλίο, απλό και σεμνό, είναι γεμάτο φωτογραφίες. Οχι καλλιτεχνικές – αυτές τις φρόντισε ο μέγας Κουντέλκα, που πήγε στη Ρουμανία για να αιχμαλωτίσει στον φακό του το φιλόδοξο εγχείρημα του Αγγελόπουλου, ειδικά το άγαλμα του Λένιν να κατεβαίνει τον Δούναβη. Η Μαργαρίτα έβαλε στο βιβλίο της τις φωτογραφίες που έβγαζαν οι άνθρωποι του συνεργείου, αλλά και κάποια συγκινητικά ντοκουμέντα: χαρτοπετσέτες, που πάνω τους ο Τεό είχε σημειώσει το ντεκουπάζ, σημειώματα…
Εχουν ειπωθεί πολλά και από πολλούς για τον σκηνοθέτη. Τα λόγια της Μαργαρίτας έχουν ιδιαίτερη αξία. Γιατί τον συνάντησε στα πρώτα κινηματογραφικά της βήματα και διαπλάστηκε απ' αυτόν.
«Στην αρχή νόμιζα ότι το “Βλέμμα του Οδυσσέα”, η πρώτη μου συνεργασία με τον Αγγελόπουλο, θα ήταν απλώς κάτι πολύ δύσκολο δίπλα σε έναν απαιτητικό σκηνοθέτη. Σιγά σιγά όμως, άλλαξαν όλα μέσα μου», λέει. «Δεν είχα ξανασυναντήσει τέτοιο τρόπο δουλειάς. Σκηνοθέτη που να δουλεύει έτσι. Ακόμα και σήμερα, που έχω πια 26 χρόνια στο σινεμά κι έχω δει πολλούς δουλευταράδες, το πάθος του Αγγελόπουλου δεν το έχω βρει. Από το πρωί ώς το βράδυ, από το βράδυ ώς το πρωί, να δουλεύει ακατάπαυστα, χωρίς να τρώει, να ασχολείται με όλα, να τσεκάρει τα πάντα, από το μαλλί μέχρι το φουστάνι… Από τη μια το πείσμα του πάνω στα πρακτικά προβλήματα της δουλειάς και από την άλλη η… φιλοσοφική του διάθεση. Με φώναζε στο γραφείο να δούμε κάτι πάνω στο σενάριο και καταλήγαμε να λέμε στίχους».
Η πρώτη κουτουλιά
Θα μπορούσες να ακούς τη Μαργαρίτα επί ώρες. Πότε τον λέει Θόδωρο, πότε Αγγελόπουλο, πότε κύριο Αγγελόπουλο. Η φωνή της σπάει συχνά από συγκίνηση, αλλά την ελέγχει αμέσως. Με το να θυμηθεί, για παράδειγμα, ότι τον πρωτοσυνάντησε, μαθήτρια 19-20 χρόνων στου Σταυράκου, χάρη σε μια μεγαλοπρεπή «κουτουλιά». Αυτή ανέβαινε βιαστική και με το κεφάλι κάτω τη Σκουφά, αυτός κατέβαινε και…«Κουτουλήσαμε κανονικά. Σήκωσα το κεφάλι μου, τον είδα και μαρμάρωσα. Γέλασε, γέλασα, είστε καλά, είμαι καλά, γεια σας, να προσέχετε…».
Δύο δικοί του άνθρωποι, ο Τάκης Κατσέλης και ο Αιμίλιος Κονιτσιώτης, μετά από χρόνια του την γνώρισαν. Κι αυτός, όταν ξεκίναγε, καλοκαίρι του 1993, την προετοιμασία του «Οδυσσέα», είπε: «Φέρτε μου τη μικρή, να είναι στην ταινία».
Ελεγαν τον Αγγελόπουλο απόμακρο, συγκεντρωτικό, ψυχρό. Οτι ψάρωνε τον κόσμο. Δεν ήταν αυτή η εμπειρία της Μαργαρίτας. «Αν και οι σκριπτ δεν συμμετέχουν στην προετοιμασία, πάνε κατευθείαν στο γύρισμα, ο Αγγελόπουλος με πήρε κανονικά, τέλη Αυγούστου, στο γραφείο του. Μου έδωσε την ευκαιρία μέσα από τη δουλειά μου να ζήσω την ταινία από τα μέσα, πιο μέσα δεν γινόταν. Και να πάρω ένα μεγάλο μάθημα του τι είναι το σινεμά – έτσι κι αλλιώς ο σκριπτ, δουλειά δύσκολη, αλλά πολύ όμορφη, σε μαθαίνει σινεμά, αφού, ελέγχοντας τα ρακόρ της ταινίας, τη συνέχεια και τη συνοχή της, έχεις να κάνεις με όλους τους τομείς: σενάριο, σκηνοθεσία, στήσιμο, πρόβες, κάμερα, τα πάντα…».
Ελεγαν ότι ο Αγγελόπουλος επηρέαζε αισθητικά όλα τα δικά του παιδιά. Δεν είναι αυτή η περίπτωση της Μαργαρίτας. Οταν ο σκηνοθέτης είδε την πρώτη της φιξιόν ταινία, την εξαιρετική «Χρυσόσκονη» (2009), της είπε: «Εχεις κάτι που εγώ και πολλοί άνδρες σκηνοθέτες δεν έχουμε, έχεις το flair de peau, το άγγιγμα στο δέρμα. Και πρέπει να σου πω ότι είμαι πολύ ανακουφισμένος που είδα πως δεν υπάρχει καμιά μίμηση, ότι είναι μια ταινία με τη δική σου αποκλειστικά ταυτότητα».
Τι θα είναι, άραγε, το «Για πάντα» που η Μαργαρίτα γυρνάει τώρα στην Αθήνα; «Αυτή είναι μέσα μου η ταινία που του χρωστάω. Κυρίως στον Θόδωρο, αλλά και στους άλλους δύο δασκάλους που με έχουν επηρεάσει: τον Αντονιόνι και τον Βέντερς. Δεν ξέρω τι θα είναι, αλλά δεν θα έχει καμιά σχέση, σκηνοθετική, εικαστική, με τη «Χρυσόσκονη». Δυο έρημοι άνθρωποι (η Αννα Μάσχα και ο Κώστας Φιλίππογλου), σε μια έρημη Αθήνα, προσπαθούν να διεκδικήσουν την ελπίδα, να πούνε ο ένας στον άλλο το περίφημο “Θα σ' αγαπώ για πάντα”».
ΙNFO: Το βιβλίο θα παρουσιαστεί στις 28 Φεβρουαρίου στον «Ιανό» (8 μ.μ.) από την ίδια τη συγγραφέα, που θα συνομιλήσει με την ηθοποιό Μάνια Παπαδημητρίου, τον παραγωγό Κώστα Λαμπρόπουλο και τους σκηνοθέτες Αγγελο Φραντζή και Στρατή Βουγιούκα, που είχαν μοιραστεί επίσης την εμπειρία του «Βλέμματος του Οδυσσέα».
