Της Βασιλικής Τζεβελέκου
«Αν θέλεις να ανέβεις σε ουράνιες σφαίρες, γίνε καλλιτέχνης κι αν θέλεις να πιεις φαρμάκια γίνε καλλιτέχνης», έγραφε ο Φώτης Κόντογλου σ’ ένα πακέτο από τσιγάρα τον Αύγουστο του 1941. Ηταν πικραμένος και πάμπτωχος. Βαθιά απογοητευμένος, καθώς ζητούσε χρήματα -ποτέ δεν πληρώθηκε- για τη μνημειώδη τοιχογράφηση του δημαρχείου της Αθήνας που κράτησε 12 χρόνια. Στην Κατοχή αναγκάστηκε τελικά να πουλήσει το σπίτι του για ένα τσουβάλι αλεύρι. Και να θρέψει για λίγο μ’ αυτό τη γυναίκα της ζωής του, Μαρία, και την κόρη τους, τη Δεσπούλα. Και τις δύο απέδωσε σε πολλά έργα του. Η κόρη του μαζί με τον άντρα της, Γιάννη Μαρτίνο, διαφύλαξαν ως θεματοφύλακες το αρχείο του Φώτη Κόντογλου. Κι όταν αναχώρησε η ίδια από τη ζωή (2009), η οικογενειακή κληρονομιά πέρασε στους δύο γιους της, τον Παναγιώτη και τον Φώτη Μαρτίνο.
Τον Φεβρουάριο που μας πέρασε τα δύο εγγόνια του Φώτη Κόντογλου, μετά από πολλή σκέψη και βαθιά συναισθηματική φόρτιση, παραχώρησαν το αρχείο του στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Είναι μια σπουδαία δωρεά, καθώς πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα σωζόμενα αρχεία Ελληνα καλλιτέχνη του 20ού αιώνα, που η μελέτη του αποκαλύπτει μιαν άλλη διάσταση για την προσωπικότητα του Φώτη Κόντογλου. Περιλαμβάνει δημοσιευμένα και ανέκδοτα κείμενα, επιστολές, φωτογραφίες, συμβόλαια παραγγελιών για μεγάλα εκκλησιαστικά σύνολα, προσχέδια, ημερολογιακές σημειώσεις, σχόλια άλλων για το έργο του κ.ά.
Ο Φώτης Κόντογλου, εξαιρετικός ζωγράφος, αγιογράφος και λογοτέχνης, μια μορφή που ταυτίζεται με τις εικόνες των αγίων και των αγγέλων που ζωγράφισε με πάθος, είναι παρών στη νεοελληνική τέχνη. Πόσα όμως γνωρίζουμε αληθινά για τις πνευματικές και τις αισθητικές ανησυχίες του; Για την ιδεολογία της εποχής της γενιάς του ’30; Για τις δυσκολίες που έζησε και την ταραγμένη σχέση που είχε πάντα με την ελληνική πολιτεία; Για τις εκφράσεις του στοργικού συντρόφου, του τρυφερού πατέρα, του χιουμορίστα φίλου, του δασκάλου και πρεσβευτή της ελληνικότητας; Πολλές απαντήσεις αντλούνται από το αρχείο του, που χάρη στην οικογένειά του σώζεται σε άρτια κατάσταση.
«Γενναιόδωρη πράξη πατριωτικού καθήκοντος» τη χαρακτήρισε η γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, κατά τη χθεσινή επίσημη ανακοίνωση που έγινε από τη διευθύντρια του ΒΧΜ Αναστασία Λαζαρίδου. Η κ. Μενδώνη εξέφρασε «τις ευχαριστίες του υπουργείου αλλά και την ευγνωμοσύνη της επιστημονικής κοινότητας» προς την οικογένεια Μαρτίνου, που με «συστηματικό, επιστημονικό και άρτιο τρόπο διαφύλαξαν την παρακαταθήκη του Φώτη Κόντογλου. Περιλαμβάνει πληθώρα πηγών και τεκμηρίων, σημαντικών για τον μελετητή της βυζαντινής παράδοσης και της τέχνης, και μας δίνει πληροφορίες για τις πνευματικές ανησυχίες, τις συλλογικές και ατομικές μνήμες, τις αισθητικές επιλογές, τις ιδέες, ακόμα και τις ιδεοληψίες της εποχής».
Στο ίδιο μήκος κύματος και οι δηλώσεις της κ. Λαζαρίδου, η οποία δεσμεύτηκε προσωπικά ότι θα «αξιοποιηθεί το αρχείο με τον καλύτερο τρόπο». Για το 2015, οπότε συμπληρώνονται 50 χρόνια από τον θάνατο του Φώτη Κόντογλου, το ΒΧΜ θα διοργανώσει έκθεση-αφιέρωμα όπου θα παρουσιαστεί μέρος του αρχείου μαζί με έργα του Φώτη Κόντογλου, ενώ θα αφιερωθεί σ’ αυτόν το ημερολόγιο του 2015. Το κοινό θα έχει πρόσβαση στο αρχείο μετά από λίγους μήνες, αφού γίνει η επιστημονική ταξινόμηση.
«Παρουσιάζεται ένας Κόντογλου πολύ πιο ευρύς από αυτόν που γνωρίζουμε κι αυτό θέλαμε να βγει προς τα έξω για να ολοκληρωθεί η εικόνα του, που είναι, κάπως, εγκλωβισμένη», είπε χθες ο εγγονός του Φώτης Μαρτίνος. «Προσωπική ελπίδα μας είναι ότι με αυτή την κίνηση θα αποκατασταθούν και οι σχέσεις του Κόντογλου με το ελληνικό κράτος». Και θυμήθηκε με πίκρα ότι τα έργα της δημαρχίας δεν πληρώθηκαν ποτέ. Ακόμα κι όταν η οικογένεια υπέβαλε αίτημα «το 1994 επί δημαρχίας Δημήτρη Αβραμόπουλου (που το αποδέχτηκε), αλλά τελικά δεν το ικανοποίησε ως μεταπολεμικό χρέος μετά από αρνητική επιστολή της κ. Ευαγγελίδου… Χωρίς κανείς να σκεφτεί ότι τότε η οικογένεια έχασε το σπίτι της και πήγε να ζήσει σε ένα γκαράζ».
Θυμήθηκε ,επίσης, ότι το 1964, ένα χρόνο πριν πεθάνει ο Φώτης Κόντογλου, η Εφορία «τον είχε καταχωρήσει σαν μπογιατζή και του έστειλε πρόστιμο γιατί δεν είχε πληρώσει τους φόρους του. Στο αρχείο υπάρχει η επιστολή που έγραψε ο Κόντογλου στον τότε υπουργό Οικονομικών Κωνσταντίνο Μητσοτάκη». Και πρόσθεσε: «Δύσκολα αποχωρίζεσαι τέτοιο υλικό όταν είσαι δεμένος μαζί του. Ωστόσο σκεφτήκαμε ότι είναι μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, κτήμα του ελληνικού λαού που θα πρέπει να έχει πρόσβαση σ’ αυτό για να το μελετήσει». Εξήγησε ότι δυσκολεύτηκαν να διαλέξουν μεταξύ του Μουσείου Μπενάκη και του ΒΧΜ. «Υπερίσχυσε, τελικά, η κ. Λαζαρίδου και η σκέψη ότι ο ίδιος ο Κόντογλου θα ήθελε να παραχωρηθεί εδώ. Ηταν ισχυρό κίνητρο για την τελική απόφασή μας».
