Του Παναγιώτη Γεωργουδή

Rodrigo de la Fuente, El Greco. 1582-1585. Madrid, Museo Nacional del Prado

Ο Θεοτοκόπουλος «έβλεπε τον εαυτό του ως “αναβίωση” του Αρχαίου Ελληνα ζωγράφου Απελλή, ενώ αναφέρεται περήφανα στους “Ελληνες προγόνους” στις “Σημειώσεις στον Βιτρούβιο” και δίνει μεγάλη έμφαση στην προσωπικότητα του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Αυτά τόνισε στην εντυπωσιακή και ανατρεπτική επιστημονική ανακοίνωσή του «Τα ελληνικά βιβλία του Γκρέκο» ο Ισπανός καθηγητής Χοσέ Ριέγιο στη διάρκεια του τριήμερου Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: τα χρόνια στην Κρήτη», που διεξάγεται στο Ηράκλειο με αφορμή την έκθεση στο Ιστορικό Μουσείο για τα 400 χρόνια από τον θάνατο του ζωγράφου. Ο Χοσέ Ριέγιο, που είναι επιμελητής της έκθεσης «Η Βιβλιοθήκη του Ελ Γκρέκο» στο Μουσείο Πράδο (1 Απριλιου-29 Ιουνίου) και καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης στο Universidad Autόnoma της Μαδρίτης, απέρριψε, όμως, την «εθνοκεντρική ανάλυση του έργου του».

«Μερικά από τα βιβλία του αναφέρονταν εμμέσως ή αμέσως στον Μέγα Αλέξανδρο, τον κατεξοχήν ήρωα της ελληνικής ιστορίας», είπε ο Χοσέ Ριέγιο. «Ο Γκρέκο είχε ένα βιβλίο του Δημοσθένη, σύγχρονου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αρκετά βιβλία του Πλούταρχου, ο οποίος παρουσιάζει τον βασιλιά με θαυμασμό στους Βίους του. Είχε επίσης τις βιογραφίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τον Αρριανό και τον Κόιντο Ρούφο, όπως και τρία βιβλία του Αριστοτέλη, δασκάλου του Αλέξανδρου, γεγονός το οποίο με τη σειρά του πρέπει να μας ενθαρρύνει να επανεξετάσουμε την υποτιθέμενη επιρροή του Πλάτωνα ή του νεοπλατωνισμού στο έργο του Γκρέκο. Δεν είχε στην κατοχή του έργα του Πλάτωνα και δεν κάνει καμία αναφορά στις σημειώσεις του στην έννοια της πλατωνικής “Ιδέας”».

Ο Ισπανός μελετητής προχώρησε τον προβληματισμό του: «Από καλλιτεχνική άποψη, ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν προστάτης και μαικήνας του Απελλή, του ζωγράφου των ζωγράφων. Η σχέση τους ήταν υπόδειγμα για τις σχέσεις μεταξύ των καλλιτεχνών και των προστατών τους. Οτι ο Γκρέκο μπορεί να θεωρούσε τον εαυτό του αναβίωση του Απελλή και να διέδιδε την εικόνα του ως σύγχρονου Απελλή δεν πρέπει να το αποκλείσουμε. Κάτι τέτοιο υπαινίσσεται ένα διφορούμενο σχόλιο του Pirro Ligorio, αλλά και άλλων συγκαιρινών του Γκρέκο, όπως του Fray Hortensio, του Felix Paravacino και του Tomas Tamayo de Vargas».

Σύμφωνα με τον Χοσέ Ριέγιο, «ο Γκρέκο διέθετε μια διόλου ευκαταφρόνητη βιβλιοθήκη. Την απάρτιζαν κυρίως ελληνικά και ιταλικά βιβλία. Μεταξύ των 130 βιβλίων που αναφέρονται συνολικά, μόνο 17 ήταν στα ισπανικά, ενώ 67 ήταν στην ιταλική και 27 στην ελληνική γλώσσα. Σε αυτά πρέπει να προστεθούν και 19 βιβλία για την αρχιτεκτονική».

Αποτιμώντας τα ελληνικά βιβλία στη βιβλιοθήκη του Θεοτοκόπουλου, ο κ. Ριέγιο πρόσθεσε: «Δεν έλειπαν τα θεμελιώδη έργα του Ομήρου, έργα του Ξενοφώντα, του Ισοκράτη, του Δημοσθένη και του Λουκιανού, στα οποία πρέπει να προστεθεί και ο Ηλιόδωρος, Ελληνας συγγραφέας, αν θεωρήσουμε ότι η καταγραφή του 1621 αναφέρεται πράγματι σε αυτόν». Σε αυτό το σημείο, ο Ισπανός καθηγητής επέμεινε στις πολιτισμικές αναφορές του μεγάλου δημιουργού και στην καταγωγή του, λέγοντας: «Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, πάντως, οι συγγραφείς αυτοί ήταν που ενέπνευσαν με τις αναφορές τους το αίσθημα ενότητας του ελληνικού λαού και που διέδωσαν τον ενθουσιασμό για τον ελληνικό πολιτισμό, εμφυσώντας πατριωτικά αισθήματα για την Αθήνα, την κοιτίδα του αρχαίου κόσμου. Πιθανόν ο Γκρέκο να έτρεφε τα ίδια αισθήματα. Σε όλη του τη ζωή επανειλημμένα εξέφρασε τη μοναδικότητά του, διακηρύσσοντας την κρητική καταγωγή του σε ορισμένες από τις υπογραφές των έργων του, ενώ διαλαλούσε τη γνώση του της ελληνικής γλώσσας μέσω των υπογραφών και των επιγραφών του στα έργα του. Αναγνώρισε, επίσης, τις ευρηματικές δυσκολίες της βυζαντινής ζωγραφικής, που, κατά τη γνώμη του, έκανε τα έργα του Τζιότο να μοιάζουν “απλοϊκά”. Πρέπει να προστεθεί ένα άλλο γεγονός που, ακριβώς επειδή είναι προφανές, περνά απαρατήρητο: ο Γκρέκο διαδήλωνε τη συμμετοχή του στον πιο αρχαίο πολιτισμό μέσω του προσωνυμίου του».

Ο Θεοτοκόπουλος είχε ακόμα στη βιβλιοθήκη του μία ελληνική έκδοση της Αγίας Γραφής, το «Περί Ουράνιας Ιεραρχίας» του Ψευδο-Διονυσίου, τα «Συντάγματα των Αποστόλων» και τους «Κανόνες και Διατάγματα» του Τριδέντο, «μαζί με τα σημαντικότερα κείμενα των Πατέρων της Ανατολικής Εκκλησίας, του Ιουστίνου, του Διονυσίου, του Ιωάννη Χρυσοστόμου και του Μεγάλου Βασιλείου, γραμμένα στη γλώσσα του πρωτοτύπου».

Συγκρίνοντας τα βιβλία του Θεοτοκόπουλου με τη ζωή και το καλλιτεχνικό του έργο, ο Ισπανός πανεπιστημιακός απεφάνθη: «Το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης μπορεί και πρέπει να αναλυθεί και μελετηθεί σε συνδυασμό με τα έργα ζωγραφικής, με τα γλυπτά του και με τις σκηνογραφίες χώρων, που είχε κάνει στο Τολέδο, όσο και σε συνδυασμό με τον τεράστιο αριθμό εγγράφων (πάνω από 500) που αφορούν τη ζωή και τα έργα του. Το περιεχόμενο αυτών των χειρογράφων σημειώσεων (18.000 λέξεις γραμμένες με το χέρι του!) είναι πλήρως συμβατό με πολλά από τα υπόλοιπα έγγραφα τα σχετικά με τη ζωή του καλλιτέχνη, με τη βιβλιοθήκη του όπως και με τα έργα του».

Ο κ. Ριέγιο επεσήμανε μάλιστα πως, «ορισμένες μελέτες αποκαλύπτουν την αυτογνωσία που είχε ο Γκρέκο και μάλιστα από πολύ νωρίς για την καλλιτεχνική και την προσωπική του μοναδικότητα. Η ιδέα αυτή κυριάρχησε με την κορύφωση της φήμης του και την αυξανόμενη συναίσθηση της “διαφορετικότητάς” του, τόσο εντός του ιταλικού όσο και εντός του ισπανικού πλαισίου, εξαιτίας της απόρριψης της προσωπικότητάς του ή κάποιων έργων του, των αγωγών που αντιμετώπιζε στο Τολέδο ή την έλλειψη αναθέσεων από τη βασιλική αυλή της Μαδρίτης. Ισως λοιπόν η “ετερότητα” αυτή να αντανακλάται και στη βιβλιοθήκη του».

……………………………………………

* Από τα 130 βιβλία του Γκρέκο μόνο 17 ήταν στα ισπανικά, 67 ήταν στην ιταλική και 27 στην ελληνική γλώσσα. Υπήρχαν ακόμα και 19 βιβλία για την αρχιτεκτονική. Τα ελληνικά βιβλία του ήταν βιογραφίες του Μ. Αλεξάνδρου, Αριστοτέλης, Δημοσθένης, Πλούταρχος, Ομηρoς, Ξενοφώντας, Ισοκράτης, Λουκιανός και Ηλιόδωρος. Επίσης, η Αγία Γραφή και κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας.