Αλέκα Καραδήμου -Γερόλυμπου
«Η ανάδυση της σύγχρονης Θεσσαλονίκης»
«Ιστορίες / πρόσωπα / τοπία», University Studio Press, 2013, σελ. 232
Toυ Δημήτρη Φιλιππίδη
Ολο το μυστικό αυτού του ερεθιστικού βιβλίου βρίσκεται ίσως πίσω από τον υπότιτλο «ιστορίες / πρόσωπα / τοπία», αν και ποτέ δεν μπορεί κανείς να είναι σίγουρος για κάτι τέτοιο όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα τόσο πολύπλευρο και πολυφωνικό έργο. Στα ένδεκα «κεφάλαιά» του, η Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου συγκεντρώνει ισάριθμα σκόρπια κείμενά της, με ελάχιστες, απαραίτητες επεμβάσεις, δημοσιευμένα από το 1985 ώς το 2012 ,«συχνά δυσεύρετες» πηγές, όπως λέει, με αντικείμενο τη μεταμόρφωση της πόλης μετά το έτος-όριο 1870.
Η συλλογή αυτή συμπληρώνεται με ένα εκτός σειράς κείμενο για την πιο πρώιμη χαρτογράφηση της Θεσσαλονίκης (1685-1870) και με 14 σύγχρονες φωτογραφίες της πόλης από τον Γιώργη Γερόλυμπο – η συνωνυμία δεν είναι συμπτωματική. «Ιστορίες / πρόσωπα / τοπία», λοιπόν – άρα, μια αναζήτηση του εκσυγχρονισμού του αστικού τοπίου της πόλης, που γλιστράει ανάμεσα σε άτομα και συλλογικότητες, ιδέες και πράξεις, οραματισμούς και τραγικές διαψεύσεις. Με μια λέξη: ιστορία.
Η Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου, που δίδασκε αστικό σχεδιασμό και ιστορία πολεοδομίας στο ΑΠΘ επί 37 χρόνια, έχει με πολλούς τρόπους αποδείξει ώς τώρα πόσο σπουδαία ερευνήτρια και συγγραφέας είναι. Απόδειξη όχι μόνο τα δημοσιεύματά της αλλά και πόσοι νεότεροι ακολουθούν σήμερα στα βήματά της.
Ετσι, αυτό το βιβλίο για την «ανάδυση» της σύγχρονης Θεσσαλονίκης δεν αποτελεί έκπληξη. Αλλά συνάμα αποφεύγει τη βαρετή επανάληψη, καθώς προσφέρει νέα στοιχεία πάνω σε ποικιλία θεμάτων, χωρίς, από την άλλη μεριά, όπως η ίδια σημειώνει, να κλείνει κανένα λογαριασμό.
Αντίθετα, έχει πλήρη επίγνωση ότι η έρευνα αέναα θα συνεχίζεται καθώς ανοίγονται συνέχεια καινούργιοι δρόμοι με αμείωτο ενδιαφέρον. Ενα σοφό δίδαγμα ιδίως για τους συχνά ανυπόμονους νεότερους ερευνητές.
Δοκιμάζοντας να καταγράψουμε μια άποψη για το περιεχόμενο του ωραίου αυτού βιβλίου, θα προτιμούσαμε να ξεκινήσουμε με δύο εμβληματικές εικόνες: εκείνη τη φωτογραφία της Θεσσαλονίκης του 1863 που μπαίνει στην αρχή κι εκείνη που τίθεται στο τέλος του κεφαλαίου 5, για τις αντιδράσεις στον ανασχεδιασμό της πόλης μετά το 1917.
Η πρώτη μας θυμίζει, ως σημείο μηδέν της σύγχρονης ιστορίας της πόλης, την αυθεντική εικόνα της πριν από το σημαδιακό έτος 1870, όταν ξεκίνησε ο οθωμανικός εκσυγχρονισμός της.
Η δεύτερη, πιστεύω και η πιο συγκλονιστική, δείχνει έναν «Γάλλο στρατιώτη» που «παίζει πιάνο εν μέσω της καταστροφικής πυρκαγιάς». Το πιάνο βρίσκεται πάνω στην προκυμαία, πίσω ακόμα αχνίζουν τα ερειπωμένα κτίρια της παραλίας, και ο στρατιώτης, στα όρθια, δοκιμάζει να παίξει κάτι. Μια εικόνα που δεν ξεχνιέται εύκολα.
Είναι, πάντως, κρίμα που έμειναν οι φωτογραφίες του Γ. Γερόλυμπου ασχολίαστες, επειδή τυπικά δεν ανήκουν στην υπόθεση της «ανάδυσης». Πέρα από την καθαυτό αξία τους, που κάπως χάνεται όταν προσφέρονται ως ενιαία «προσθήκη», ορισμένες θα έδεναν ως χρήσιμη αντίστιξη με κάποια από τα κεφάλαια του βιβλίου.
Αν στραφούμε στα κείμενα, θα διαλέγαμε τις «ιστορίες» που αναφέρονται στο εβραϊκό στοιχείο της πόλης, από τις διαχρονικές περιπέτειες των συνοικιών τους ώς το 1920 και τις αντιδράσεις τους στον ανασχεδιασμό της πόλης μετά το 1917, ώς τη συμβολή του Γιοζέφ Νεχαμά, που δημοσίευσε σταδιακά την ιστορία των εκεί ισραηλιτών (γαλλικά 1935-1978, κι ελληνικά 2000).
Ανάμεσα σε αυτές τις αφηγήσεις, διαπλέκεται η θέαση ενός τμήματος του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης ως κοινωνικού σώματος, που συμπάσχει με την πόλη και τις περιπέτειές της ώς τη βίαιη «εξαφάνισή» του στον πόλεμο.
Εδώ οι ταπεινοί και ανώνυμοι βγαίνουν στο προσκήνιο, μια ζωντανή, ανθρώπινη μάζα που υπομένει κι επιμένει, ταυτισμένη με την πόλη ως οικείο «τόπο». Σε αυτά τα κεφάλαια η Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου επιδεικνύει μεγάλη ευαισθησία και ικανότητα παράλληλης θέασης του ατομικού και του συλλογικού μέσα στην ιστορική ροή. Να μια κατεύθυνση που θα άξιζε να συνεχίσει να εξερευνά.
