Οι αρχιτέκτονες που έχουν αποστρέψει το βλέμμα τους από την πόλη και την κοινωνία, κατασκευάζουν εξαιρετικά αλλά πανάκριβα «μοναχικά κτίρια» που προκαλούν αντιδράσεις

Το έργο στο Ρίο του Christian de Portzamparc δεν υπολείπεται σε αρχιτεκτονική αξία, όμως, στην τελειότητα της μοναχικότητάς του, δημιουργεί αυτή την εποχή μια βαθιά ιστορική θλίψη

Της Φωτεινής Μαργαρίτη*

H Πόλη των Τεχνών, έργο του Γάλλου αρχιτέκτονα Christian de Portzamparc, που μοιάζει να έχει προσγειωθεί σαν ένα τεράστιο μνημειακό «έντομο από μπετόν» («Le Monde», 11.06.2014), στις παρυφές του νέου προαστίου Barra da Tijuca, δυτικά του Ρίο ντε Ζανέιρο. Πηγή εικόνας: http://www.morfae.com/2046-christian-de-portzamparc/

Η πολιτική επικαιρότητα στη Βραζιλία συνταράσσεται από τις μαζικές αντιδράσεις ενάντια στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου. Καινούργιο στοιχείο είναι πως συχνά οι αντιδράσεις αυτές (που δεν περιορίζονται μόνο στη Βραζιλία) εξελίσσονται σε πολιτικές εξεγέρσεις, με επίκεντρο πολεοδομικά ή αρχιτεκτονικά έργα. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, πρόκειται για έργα που συνδέονται με διοργάνωση θεαμάτων παγκόσμιας εμβέλειας (εκθέσεις, Ολυμπιακοί Αγώνες κ.λπ.) και στρέφονται κατά κανόνα στην προσέλκυση ξένων επενδυτών. Τα περισσότερα φέρουν την υπογραφή διεθνούς φήμης αρχιτεκτόνων (archistars, όπως επικράτησε να αποκαλούνται).

Αίσθηση, πάντως, προκαλεί το υπέρογκο κόστος τους, σε συνδυασμό με τις σκληρές πολιτικές λιτότητας που επιβάλλονται στις τοπικές κοινωνίες, όπως επίσης και ο τεράστιος αριθμός ατυχημάτων κατά την κατασκευή τους. Περίπου 1.000 άτομα –μετανάστες Πακιστανοί και Ινδοί– σκοτώθηκαν μέχρι σήμερα στο στάδιο του Κατάρ (Παγκόσμιο Πρωτάθλημα 2022), έργο της Zaha Hadid, με πρόβλεψη, αν συνεχιστεί ο ίδιος ρυθμός, ο αριθμός να ανέλθει στα 4.000 θύματα (!). Η δήλωση της Zaha Hadid ότι δεν είναι ο ρόλος της να εμπλέκεται στην υπόθεση, προκάλεσε ήδη μεγάλες αντιδράσεις…

Οπως φαίνεται τελικά, οι παραπάνω εξελίξεις δεν αφήνουν ανεπηρέαστη τη φήμη και το έργο αυτών των αρχιτεκτόνων. Εθισμένοι σε μια μεγάλη περίοδο, όπου η αρχιτεκτονική αξιολογείται με τις επιδόσεις της στο «μεμονωμένο αντικείμενο» (το κτίριο), αφήνοντας συστηματικά την πόλη και την κοινωνία στο περιθώριο, είναι φυσικό να αντιδρούν αυτή τη στιγμή σπασμωδικά…

Αξιοθέατα αρχιτεκτονικής με υπέρογκο κόστος

Με την ταραχώδη επικαιρότητα στη Βραζιλία συμπίπτει και ένα πρόσφατο άρθρο της εφημερίδας «Le Monde» (11.06.2014) για τη Cidade das artes (Πόλη των Τεχνών) στο Ρίο ντε Ζανέιρο, έργο του Γάλλου αρχιτέκτονα Christian de Portzamparc. Το έργο εμφανίζεται «να βραβεύεται στην Μπιενάλε της Βενετίας και να αποδοκιμάζεται στο Ρίο», δηλώνει ο τίτλος του άρθρου, υπονοώντας το νέο μεταβατικό καθεστώς, στο οποίο εισήλθε η αρχιτεκτονική σήμερα.

Το κτίριο βρίσκεται πάνω σε έναν τεράστιο οδικό κόμβο σε ένα νέο προάστιο του Ρίο, κτισμένο «à l’américaine» – παραλία 20 χιλιομέτρων με ουρανοξύστες και τεράστια εμπορικά κέντρα. Ο αρχιτέκτονας, προκειμένου να πάρει τις «αποστάσεις» του από το ενοχλητικό τοπίο, θα υπερυψώσει το κτίριο περί τα 10 μέτρα πάνω από το έδαφος, για να εξασφαλίσει θέα, αλλά και το να είναι ορατό από μακριά.

Η ίδια η ανοικοδόμηση του έργου έχει μακριά και ταραγμένη ιστορία δεκαετίας και πλέον, με αποτέλεσμα να εκτοξεύσει το κόστος του στα ύψη. Το 2009, ο αρχιτέκτονας μαζί με άλλους παράγοντες του έργου σύρεται στα δικαστήρια, όπου υποβάλλεται σε πρωτοφανείς ανακρίσεις… Εν τέλει, το κτίριο ολοκληρώνεται εν όψει του Παγκοσμίου Πρωταθλήματος. Στη Γαλλία βραβεύεται, όμως οι Βραζιλιάνοι διαδηλώνουν έξω από το κτίριο, καταγγέλλοντας το οικονομικό σκάνδαλο (πενταπλάσιο κόστος -200 εκατομμύρια ευρώ-σε σχέση με τον αρχικό προϋπολογισμό). «Εμείς το πληρώνουμε», φωνάζουν.

Σημειωτέον πως ο Christian de Portzamparc είναι ένας πολύ ενδιαφέρων διανοούμενος αρχιτέκτονας, παιδί του Μάη του ’68, που σημάδεψε την ανανέωση της αρχιτεκτονικής στην Γαλλία μετά το 1980.

Θα ήταν πολύ απλοϊκό (και δημαγωγικό) να αποδώσουμε στους archistars όλα τα δεινά. Γιατί πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι οι περισσότεροι από αυτούς δεν είναι διάττοντες αστέρες… Χτίζουν παντού στον κόσμο και έβαλαν την αρχιτεκτονική σε μια συναρπαστική τροχιά ανακαλύψεων, ξεκινώντας από τον τόπο τους, από όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις (πλην της Αθήνας), οι οποίες από το 1980 και μετά επένδυσαν σε δημόσια έργα και σε μεγάλες θεσμικές μεταρρυθμίσεις.

Εγκατάλειψη της πόλης

Στην πραγματικότητα αυτό που έχει μπει σε κρίση διαρκείας αυτή την εποχή είναι κάτι άλλο. Αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και επί αμερικανικού εδάφους, τα μοντέρνα κτίρια, αποδεσμευμένα πλέον από τα επαναστατικά χρόνια του 1920 και το όνειρο της κοινωνικής πολεοδομίας στην Ευρώπη, θα έλεγε κανείς πως υποκατέστησαν τη μοντέρνα ουτοπία με την τεχνική τους τελειότητα. Η πόλη εγκαταλείφθηκε στα χέρια της νεοφιλελεύθερης αυτορρύθμισης στην πιο «πρωτόγονη» εκδοχή της.

Αποκομμένα από την πόλη, τα κτίρια αυτά κτίζονται μάλλον σαν «αξιοθέατα» αρχιτεκτονικής, ενώ αδιαφορούν πλήρως για την κοινωνία στην οποία ανήκουν… Δίνοντας το προβάδισμα στη μορφή, υπηρετούν το αισθητικό δόγμα «η αρχιτεκτονική για την αρχιτεκτονική».

Το φαινόμενο αυτό μοιάζει να δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια μεγάλη συντηρητική στροφή του μοντερνισμού σε καταστάσεις του παρελθόντος, από τις οποίες πάλεψε κάποτε για να αποδεσμευθεί. Καταλήγει σε έναν μορφολογικό εκλεκτικισμό του μοντέρνου, που ξαναφέρνει στην επιφάνεια το τρομακτικό ανακάτωμα των styles και των συλλήψεων του κόσμου που βασίλευε τον 19ο αιώνα… Σε έναν κόσμο, μάλιστα, που κυριαρχείται από τα μίντια, η διακίνηση μιας εικόνας ή μια φωτορεαλιστική αναπαράσταση ή το διαφημιστικό τέχνασμα, αρκούν πλέον για να καθιερώσουν ένα κτίριο ως αρχιτεκτονικό επίτευγμα και τον δημιουργό του ως αναγνωρισμένο αρχιτέκτονα.

Το έργο στο Ρίο του Christian de Portzamparc δεν υπολείπεται σε αρχιτεκτονική αξία, όμως, στην τελειότητα της μοναχικότητας του, δημιουργεί αυτή την εποχή μια βαθιά ιστορική θλίψη, μοιάζει με έναν τέλειο μηχανισμό που εκφράζει τελικά μια ψυχρή ειρωνεία γι' αυτό που έγινε η πόλη: ένα τεράστιο τίποτα…

Κυοφορούμενη ανατροπή

Ισως περισσότερο, επομένως, από την αποκαθήλωση των αστέρων, πρέπει να εστιάσει κανείς στην ουσία των συγκρούσεων… Σε κάθε περίπτωση φαίνεται να τελειώνει η εποχή που η αρχιτεκτονική απέστρεψε το βλέμμα της από την πόλη και την κοινωνία. Ο ιδιοφυής Rem Koolhaas (αρχέτυπο των archistars…) φαίνεται πως συνέλαβε τη μεγάλη αλλαγή. Πρώτη φορά φέτος στην Μπιενάλε της Βενετίας δεν προσκλήθηκαν τα γνωστά ονόματα, ενώ το θέμα είναι τα «Θεμελιώδη».

Ο Αμερικανός αρχιτέκτονας Peter Eisenman, μέντορας πολλών αρχιτεκτόνων (και του Koolhaas), θα δώσει σε μια τελευταία του συνέντευξη το στίγμα της νέας εποχής. Κατά τον Eisenman, ο Koolhaas σκηνοθετεί στη Βενετία με έμμεσο τρόπο το τέλος της αρχιτεκτονικής, της οποίας ήταν πρωταγωνιστής. «Είναι πιο εύκολο», λέει ο Eisenman, «να πεις ότι τελειώνει η αρχιτεκτονική, παρά να πεις ότι τελειώνεις ο ίδιος…». Υπονοεί μάλιστα πως για το τι θα επακολουθήσει, ούτε ο Koolhaas αλλά ούτε και ο ίδιος μπορούν να απαντήσουν. Συγκρίνει την εποχή με το 1968: «Δεν ξέρουμε τι θα έρθει έπειτα από 4-5 χρόνια. Το 2018, όπως το 1968, μπορεί να επιφυλάσσει μια “επανάσταση”. Ποιος ξέρει;»

* Αρχιτέκτων και διδάκτωρ Φιλοσοφίας. Διευθύνει Θεωρητικό Σεμινάριο και Εργαστήριο Αρχιτεκτονικής στην Εταιρεία Διαπολιτισμικών Σπουδών (ediasp.blogspot.com).