Επιμ. Β. Γεωργακοπούλου

Nicole Eisenman, «It is so», 2014 (δύο γυναίκες κάνουν έρωτα)

Ποτέ άλλοτε η Manifesta, η περίφημη ευρωπαϊκή Μπιενάλε σύγχρονης τέχνης, που από το 1996 που ξεκίνησε οργανώνεται κάθε δύο χρόνια σε διαφορετική πόλη (Ρότερνταμ, Λουξεμβούργο, Λιουμπλιάνα, Φρανκφούρτη κ.ά.), δεν είχε βρεθεί σε τόσο δύσκολη θέση. Είχε αποφασιστεί η 10η διοργάνωσή της να γίνει φέτος στην Αγία Πετρούπολη και να φιλοξενηθεί στο Μουσείο Ερμιτάζ, που κι αυτό γιορτάζει τα 250 χρόνια τoυ. Διπλή επέτειος, μεγάλη ευκαιρία. Αλλά η πολιτική του Πούτιν παραλίγο να τινάξει στον αέρα ένα εικαστικό γεγονός, που μαζί με την Μπιενάλε της Βενετίας και τα documenta του Κάσελ θεωρούνται τα σημαντικότερα της ηπείρου μας.

Vladislav Mamyshev-Monroe, «Tragic Love», 1993 (ο τραβεστί καλλιτέχνης με τη μορφή της Μονρό)

Η Manifesta, πάντως, εγκαινιάστηκε το Σάββατο και θα κρατήσει μέχρι τις 31 Οκτωβρίου. Και, όπως έγραψε ήδη στην «Γκάρντιαν» ο Αντριαν Σιρλ, που την περιηγήθηκε, «ο κόσμος της τέχνης τα βάζει με τους οπισθοδρομικούς νόμους της Ρωσίας για την LBGT κοινότητα».

Δεν είχε προλάβει να στεγνώσει το μελάνι στο συμβόλαιο που υπέγραψε ο επιμελητής της έκθεσης, ο Κάσπερ Κένιγγκ (πρώην διευθυντής του Μουσείου Ludwig της Κολονίας), και πέρασαν οι αντι-γκέι νόμοι. «Κατάλαβα αμέσως ότι θα δούλευα σε μια χώρα που δεν υπάρχει κοινωνική συνείδηση», δήλωσε. «Οποιοσδήποτε έχει χρήματα και δύναμη μπορεί να επιβάλει ό,τι νόμο θελήσει».

Αμέσως άρχισε να δέχεται πιέσεις από Ρώσους, Γερμανούς και Ολλανδούς καλλιτέχνες να αναβληθεί η έκθεση. Εγιναν εντονότερες όταν ξέσπασε η κρίση σε Ουκρανία και Κριμαία. Η κολεκτίβα «Chto Detat?», που προετοίμαζε ένα πρότζεκτ για το αμφιλεγόμενο σχέδιο της Gazprom να ανεγείρει στην Αγία Πετρούπολη κτίριο ύψους 400 μέτρων, ανακοίνωσε ότι αποσύρεται από τη Μanifesta και κάλεσε σε μποϊκοτάζ μέσω ίντερνετ. «Η συμμετοχή αυτή την εποχή σε καλλιτεχνικά γεγονότα στη Ρωσία είναι νομιμοποίηση και συμφωνία με την επίθεσή της απέναντι στη Δημοκρατία της Ουκρανίας», υποστήριζαν. Τους ακολούθησε και ο Πολωνός γλύπτης Πάβελ Αλτχάμερ.

Ο Κάσπερ Κένιγκ, όμως, τα κατάφερε να ηρεμήσει τα πνεύματα. Πίστευε ότι η ματαίωση της έκθεσης δεν θα ήταν «παρά μια συνέχιση της ρητορικής του ψυχρού πολέμου». Τον ενοχλούσε, επίσης, το γεγονός ότι για κάποιους η πολιτική «ήταν σημαντικότερη από οτιδήποτε άλλο» και ότι «τα ζητήματα αισθητικής και τέχνης έρχονται πάντα σε δεύτερη μοίρα». Δεν ήθελε η Manifesta να καταλήξει «σε μια φτηνή προβοκάτσια». «Μας δόθηκε μια μεγάλη ευκαιρία», είπε. «Θα ήταν λάθος να την εκμεταλλευθούμε για να κάνουμε πολιτικές δηλώσεις».

Marlene Dumas, «Pjotr Tsjaikofski», 2014

Ο καλλιτεχνικός χώρος, όμως, την είχε την απορία του. Θα αναγκαστεί ο Κένιγκ να αυτολογοκριθεί; Ηταν κοινό μυστικό ότι δούλεψε μέσα σε αυστηρά πλαίσια. Σημαντικό ρόλο στην ιστορία έπαιξε, άλλωστε, ο διευθυντής τού Ερμιτάζ Μιχαήλ Πιοτρόφσκι, αυτός που δέχτηκε να φιλοξενήσει στο ιστορικό του μουσείο τολμηρά έργα σύγχρονης τέχνης. Να δει, για παράδειγμα, Γιόζεφ Μπόις στην αίθουσα Ματίς -το μεγαλύτερο μέρος της Manifesta φιλοξενείται, όμως, σε ένα πρόσφατα ανακαινισμένο σύμπλεγμα κτιρίων, που προστέθηκε στο μουσείο και κάποτε στέγαζε σοβιετικά υπουργεία. «Το Ερμιτάζ δεν πρόκειται να παίξει τον ρόλο του λογοκριτή», διαβεβαίωνε. «Η συμφωνία μας με τον Κένιγκ και τη Manifesta ήταν ότι θα είχαν απεριόριστη καλλιτεχνική ελευθερία, φτάνει να μην ερχόταν σε αντίθεση με τους νόμους της Ρωσίας. Εχουμε μερικούς αυστηρούς νόμους, αλλά αυτό ήταν δεδομένο».

Ο Πιοτρόφσκι επιδιώκει εδώ και καιρό το άνοιγμα του πλουσιότερου σε έργα τέχνης μουσείου της Ρωσίας σε ό,τι πιο ριζοσπαστικό έχει να επιδείξει η ευρωπαϊκή τέχνη. «Η Μεγάλη Αικατερίνη,

Marlene Dumas, «Alan Turing», 2014

στην οποία χρωστάμε την ίδρυση του Ερμιτάζ, αγαπούσε πολύ την τέχνη του καιρού της», λέει. «Κι εμείς βλέπουμε στη σημερινή τέχνη μια φυσική συνέχεια και εξέλιξη των παραδόσεων αιώνων». Και, βέβαια, υπολογίζει πως είναι μια καλή ευκαιρία να διευρύνουν τις γνώσεις τους για τη σύγχρονη τέχνη οι πολυάριθμοι επισκέπτες του μουσείου.

Nα, όμως, που κάποια έργα της Manifesta κάθε άλλο παρά αποφεύγουν την, έστω και έμμεση, αναφορά στη Ρωσία του Πούτιν.

 Η Αμερικανίδα Νικόλ Αϊζεμαν σε ένα από τα «κραυγαλέα και καρτουνίστικα έργα της», πάντα σύμφωνα με την «Γκάρντιαν», δείχνει δυο γυναίκες να κάνουν έρωτα, θέαμα απαγορευμένο στη σημερινή Ρωσία. Ο θεατής δεν βλέπει πολλά: σηκωμένα πόδια, το πίσω μέρος του κεφαλιού της μιας γυναίκας και μια γάτα να κοιμάται του καλού καιρού. Φτάνουν και περισσεύουν.

Marlene Dumas, «Anton Krasovsky», 2014 (γκέι ακτιβιστής)

 Η Μαρλέν Ντιμά γέμισε έναν τοίχο του Ερμιτάζ με πορτρέτα με μελάνι από «Μεγάλους Ανδρες». Ανάμεσά τους ο Τσαϊκόφσκι, που σήμερα ουδείς τολμάει στη Ρωσία να αναφερθεί στην ομοφυλοφιλία του. Η Ντιμά χρησιμοποιεί μια φράση του, χωρίς κανένα σχόλιο: «Τίποτα δεν είναι πιο μάταιο από το να θέλω να είμαι κάτι άλλο από αυτό που με έκανε η φύση». Αλλοι «Μεγάλοι Ανδρες» της είναι οι γνωστοί ομοφυλόφιλοι Αλαν Τούρινγκ και Τενεσί Ουίλιαμς, αλλά και οι Ρώσοι Αντον Κρασόφσκι (δημιοσιογράφος και ακτιβιστής) και Ντμίτρι Τσιζέφσκι (έχασε το μάτι σε ομοφοβική επίθεση).

 Υπάρχουν και άλλα έργα με πιο έμμεσες αναφορές στη σημερινή Ρωσία και ειδικά στις Pussy Riots, επιμένει ο έμπειρος Αντριαν Σιρλ, κυρίως όσα εμπνέονται από μυστικές, κρυμμένες ζωές. Ενα βίντεο του Μπρους Νάουμαν με τις γάτες να κυνηγάνε τα ποντίκια στο στούντιό του ή η εγκατάσταση του Χουάν Μουνιόζ «Waiting for Jerry», στην οποία μια έντονα φωτισμένη ποντικότρυπα συνοδεύεται από το σάουντρακ ενός καρτούν με τους Τομ και Τζέρι. Αλλά ήδη φτάσαμε σε πολύ λεπτές και υποκειμενικές ερμηνείες, που και ο πιο σκληροπυρηνικός οπαδός του Πούτιν δεν θα συλλάβει. Αν υποθέσουμε, βέβαια, ότι θα επισκεφτεί τη Manifesta.