Του Νικόλα Σεβαστάκη*
Ενας αιώνας πέρασε από το 1914, από τον «Μεγάλο Πόλεμο» που αποτέλεσε το εργαστήριο για όλα τα μαζικά κρατικά εγκλήματα του 20ού αιώνα. Σήμερα, φυσικά, βρισκόμαστε αλλού, σε μια πολύ διαφορετική ιστορική κατάσταση. Κανένας πόλεμος χαρακωμάτων δεν θα ταίριαζε στην εποχή των drones και των ηλεκτρονικών πεδίων μάχης ανάμεσα σε γραφειοκρατίες που κατασκοπεύει η μια την άλλη. Και μάλλον κανένας άξιος λόγου συγγραφέας δεν θα βρισκόταν στις μέρες μας για να υμνήσει τη μαγεία της «εμπειρίας του μετώπου» και τον «ατσάλινο ρομαντισμό», όπως έκανε τότε ένας Ερνστ Γιούνγκερ. Δεν ζούμε, ωστόσο, και τις ευτυχέστερες στιγμές της Ευρώπης ούτε της δημοκρατίας. Λίγο πιο έξω από την πανδαισία της δικής μας «τουριστικής έκρηξης» ανακηρύσσονται ισλαμικά χαλιφάτα με τη συνοδεία συνοπτικών εκτελέσεων, απαγωγών παιδιών και φρικώδους φανατισμού. Σχεδόν παντού, σε Δύση και Ανατολή, ανακάμπτουν οι μαινάδες του εθνικισμού και οι κοινοτισμοί του μίσους. Καπιταλισμοί της μαφίας και τζιχαντισμοί της περιφέρειας δημιουργούν περίγυρους εχθρικούς. Και την ίδια στιγμή τα αδιέξοδα ενός ορισμένου οικονομικού και τεχνοκρατικού υποδείγματος γίνονται αφορμή για νέα σύνδρομα ιδεολογικού μηδενισμού.
Σε αυτές λοιπόν τις συνθήκες χρειαζόμαστε επειγόντως μια νέα διαφωτιστική υπόθεση. Και ας είναι η έκφραση παρεξηγήσιμη. Για κάποιους παραπέμπει απλώς σε έναν παλιομοδίτικο ευρωπαϊκό ελιτισμό, σε μια «κλασική» γραμματεία. Αλλοι βλέπουν, επίσης, κάποια ιδεαλιστική παρέκκλιση από το κύριο μέτωπο, αυτό των κοινωνικο-οικονομικών ανισοτήτων.
Το βέβαιο είναι όμως ότι ένας νέος διαφωτισμός δεν θα μπορούσε να έχει τις προγραμματικές φιλοδοξίες των κλασικών μορφών αστικής και σοσιαλιστικής σκέψης. Αν υπάρξει, θα αποτελέσει ένα ταπεινών προθέσεων εγχείρημα για την υπεράσπιση τριών βασικών αγαθών της αξιοβίωτης ζωής: της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, του κοινωνικού εξισωτικού κράτους και της δημιουργικής ατομικότητας.
Ετσι όπως τον αισθάνομαι ως ανάγκη, αυτός ο νέος διαφωτισμός δεν είναι ένα απομονωμένο πολιτισμικό σχέδιο ούτε μια κουλτούρα της στράτευσης των διανοουμένων, έστω νέου τύπου. Η βασική δέσμευσή του θα είναι κατά της βαναυσότητας, είτε αυτή αφορά τα sweat shops της Κίνας και της Ταϊλάνδης είτε τους ανθρώπους στο Ιράκ και στη Συρία είτε τους άνεργους και τους κακοπληρωμένους του ευρωπαϊκού Νότου. Ενας νέος διαφωτισμός δεν μπορεί να είναι το πρόσχημα για τον αφόρητα επιλεκτικό αντιιμπεριαλισμό πολλών αριστερών ή και τον πολιτισμικό αντιαμερικανισμό, ο οποίος ελκύει και το μεγαλύτερο τμήμα της Δεξιάς.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο στη διαμόρφωση μιας τέτοιας πολιτικής του πνεύματος είναι άλλωστε τα ετοιμοπαράδοτα σχήματα της «ελληνοκεντρικής» σκέψης. Είναι όλα αυτά που διαβάζουμε δεξιά και αριστερά ως εκκλήσεις αντίστασης στη νέα τάξη πραγμάτων και στα σχέδιά της. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, πέρα από τον σκεπτικισμό των απογοητευμένων με όλους και με όλα, είναι ο συνωμοσιολογικός υπερκορεσμός των Ελλήνων της κρίσης: το ότι τα διάφορα σημάδια της ηθικής ή πνευματικής κρίσης εξηγούνται, με αχαρακτήριστη επιπολαιότητα, ως σκόπιμες ενέργειες ολότελα συνειδητών δυνάμεων του κακού, οι οποίες στοχεύουν στον πυρήνα της ελληνικής ψυχής.
Το νόημα ενός νέου κριτικού διαφωτισμού θα ήταν σήμερα να μας εξοικειώσει, επιτέλους, με το γεγονός ότι κανένας δεν είναι το «κέντρο του κόσμου», ούτε ως θύμα ούτε ακόμα ως θύτης ή υπαίτιος. Με αυτή την έννοια, προϋπόθεση μιας πολιτικής του πνεύματος στην εποχή της κρίσης αποτελεί πάντα η υπέρβαση του εθνικού ιδεαλισμού, ο οποίος εναλλάσσει την αυτοκολακεία και την αυτομαστίγωση.
* Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών στο ΑΠΘ
