Της Χαράς Τζαναβάρα – Φωτογραφίες: Βασίλης Μαθιουδάκης
Μπορεί οι ΗΠΑ να είναι η τελευταία από τις «μεγάλες δυνάμεις» που απέκτησαν πρεσβεία στη χώρα μας, αλλά διαθέτουν το μεγαλύτερο κτιριακό συγκρότημα διπλωματικής αποστολής το οποίο τα τελευταία χρόνια επεκτάθηκε και καταλαμβάνει ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ των οδών Β. Σοφίας, Πέτρου Κόκκαλη, Δεινοκράτους, Δορυλαίου και Μακεδόνων.
Λίγοι γνωρίζουν ότι το πρώτο κτίριο της αμερικανικής πρεσβείας βρισκόταν ώς το 1961 δίπλα στον Εθνικό Κήπο. Πρόκειται για τμήμα του μεγάρου του οικονομολόγου και πολιτικού Ι. Πεσμαζόγλου, στη διασταύρωση της Β. Σοφίας με την Ηρώδου Αττικού. Κατασκευάστηκε το 1893 σε σχέδια του πολυπράγμονα αρχιτέκτονα της εποχής Ερνέστου Τσίλερ, στη θέση της οικίας του ήρωα της Επανάστασης ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη. Το δυτικό τμήμα του μεγάρου κατεδαφίστηκε λίγο μετά τη μετακόμιση της πρεσβείας και στη θέση του κατασκευάστηκε το μοντέρνο κτίριο που στεγάζει σήμερα τα γραφεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης στην Αθήνα.
Ο σχεδιασμός του κεντρικού κτιρίου της πρεσβείας είχε ανατεθεί από το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ στον Βάλτερ Γκρόπιους. Γεννημένος το 1883 στο Βερολίνο, σπούδασε αρχιτεκτονική στο Μόναχο και το Σαρλότενμπουργκ, βάζοντας ανεξίτηλα τη σφραγίδα του σε κτίρια που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της UNESCO με τα μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς. Πολύ νέος παντρεύτηκε την Αλμα, χήρα του περίφημου συνθέτη Γκούσταβ Μάλερ.
Καθοριστική ήταν η γνωριμία του με τον Ολλανδό Μις βαν ντερ Ρόε, με τον οποίο θεμελίωσαν την πιο πρωτοποριακή άποψη για την αρχιτεκτονική που έμεινε στην ιστορία ως «σχολή του Bauhaus». Πρόκειται για νέο ρεύμα που προωθούσε ένα νέο τρόπο ζωής και συνδέθηκε με τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής, κυρίως με τη σοσιαλιστική συμμαχία που το 1919 έλεγχε την τοπική κυβέρνηση της Θουριγγίας, με πρωτεύουσα τη Βαϊμάρη.
Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της:
•Η σύνδεση των εφαρμοσμένων τεχνών, της γλυπτικής και της ζωγραφικής, με την αρχιτεκτονική και στόχο την εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης στους πολίτες σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από μεγάλες αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία. «Απώτατος στόχος κάθε δημιουργικής δραστηριότητας είναι το κτίριο», αναφέρεται στη διακήρυξη αρχών του κινήματος.
•Η υιοθέτηση των λιτών και απολύτως λειτουργικών γραμμών της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, με την αποθέωση του μινιμαλισμού που συνέπεσε με την πρώτη σε παγκόσμια κλίμακα οικονομική κρίση. Εφερε επίσης την επανάσταση στα δομικά υλικά με τη χρήση μέταλλου και γυαλιού, που αποτελούν ως σήμερα «σήμα κατατεθέν» του μοντέρνου κινήματος στην αρχιτεκτονική, ενώ συνοδεύτηκε με ανάλογου ύφους έπιπλα.
Πολύ γρήγορα οι πρωτεργάτες του Bauhaus κατηγορήθηκαν από τους ανερχόμενους οπαδούς των ναζί ως… εβραιο-μπολσεβίκοι και η σχολή θεωρήθηκε «εκκλησία του μαρξισμού»! Το 1937, μετά από σύντομη παραμονή στο Λονδίνο, ο Γκρόπιους εγκαταστάθηκε στην Αμερική και αναγορεύτηκε καθηγητής στην περίφημη Αρχιτεκτονική του Χάρβαρντ. Πέθανε στη Βοστόνη το 1969, επιστρέφοντας μόνο για λίγο το 1960 στο Βερολίνο για να σχεδιάσει μια ολόκληρη συνοικία, το «GropiusStandt».
Στην περίπτωση της πρεσβείας στην Αθήνα, ο Γκρόπιους σχεδίασε ένα κτίριο που παραπέμπει σε αρχαίο ναό. Στην εξωτερική περίμετρο κυριαρχούν οι τετράγωνες κολόνες, που είναι επενδυμένες με λευκό μάρμαρο Διονύσου και καλύπτουν όλο το ύψος του τριώροφου κτιρίου. Στηρίζουν τον ανεξάρτητο πρόβολο, που λειτουργεί ως «ασπίδα» προστασίας των εσωτερικών χώρων από τα καιρικά φαινόμενα, κυρίως τη μεγάλη ηλιοφάνεια, καθώς ένα μεγάλο μέρος των τοίχων είναι από γυαλί, το οποίο όμως προστατεύεται από διάτρητο κεραμικό πλέγμα σε ανοιχτή μπλε απόχρωση.
Η εικόνα του κτιρίου, που έχει χαρακτηριστεί αρχιτεκτονικό μνημείο, συμπληρώνεται από τη φύτευση. Επιλέχθηκαν ελιές, κυπαρίσσια και θάμνοι που χαρακτηρίζουν τη χλωρίδα της Αττικής. Στην αρχή δεν υπήρχε περίφραξη αλλά διαμόρφωση του εδάφους που λειτουργούσε ως συνδετικός κρίκος με το κτίριο. Τα ψηλά κιγκλιδώματα και οι ζαρντινιέρες προστέθηκαν τα τελευταία χρόνια. Για λόγους ασφάλειας έχει καταργηθεί από τη δεκαετία του 1970 η μαρμάρινη κεντρική είσοδος, επί της Β. Σοφίας.
Η καθηγήτρια Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ στο βιβλίο της για τον Περικλή Σακελλάριο, τον Ελληνα αρχιτέκτονα με τον οποίο συνεργάστηκε ο Γκρόπιους στην υλοποίηση των σχεδίων, αναφέρει ότι η πρεσβεία «αποτελεί σταθμό της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής του 20ού αιώνα». Κατατάσσει μάλιστα το κτίριο στο φορμαλιστικό ή νεοϊστορικό στιλ και σημειώνει πως ακολουθεί τον τύπο «του περίπτερου ναού της ελληνικής αρχαιότητας» και «επανερμηνεύει τον κώδικα του διεθνούς στιλ».
Διαφορετική είναι η προσέγγιση του καθηγητή Δημήτρη Φιλιππίδη. Στο έργο του «Νεοελληνική αρχιτεκτονική» παρατηρεί πως το ίδιο πνεύμα υπήρχε και σε άλλα αμερικανικά κτίρια της εποχής. Παραθέτει ενδεικτικά την πρεσβεία των ΗΠΑ στην Ινδία, έργο του Ε. Στόουν (1957-59) και το περίπτερο της χώρας στη διεθνή έκθεση των Βρυξελλών (1958). Συγκρίνει μάλιστα την πρεσβεία με το ανάλογου ύφους κτίριο του πρώην Δυτικού Αεροσταθμού στο Ελληνικό, έργο της ίδιας εποχής του Εερο Σααρίνεν, αλλά και με το «Χίλτον» που είχε διχάσει τους αρχιτέκτονες παρά το ότι είχαν εμφανιστεί ως «ελληνικά» τα κατακόρυφα στοιχεία της πρόσοψής του. «Η αμερικανική αρχιτεκτονική επιβαλλόταν επίσημα στην Ελλάδα κάτω από το πρόσχημα της ελληνικότητας», αναφέρει ο Δ. Φιλιππίδης και επικαλείται την επίσημη παρουσίαση του κτιρίου τον Σεπτέμβριο του 1961, στην οποία σημειώνεται ότι «κατεβλήθη προσπάθεια όπως αποφευχθεί η στείρα μίμησις της αρχαϊκής τεχνοτροπίας».
1. Οι αταίριαστοι
Το 2007 η πρεσβεία επεκτάθηκε σε νέο κτίριο (μικρή φωτογραφία) συνολικής επιφάνειας 5.000 τετραγωνικών, που σχεδιάστηκε από τους Αμερικανούς αρχιτέκτονες Κάλμαν, ΜακΚίνελ και Γουντ. Παρά την απέριττη εμφάνισή του, δεν θεωρείται ότι ταιριάζει με το αρχικό κτίριο του Γκρόπιους.
2. Η επέκταση
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επέκταση του οικοπέδου προς την πλευρά της οδού Δεινοκράτους. Το ακίνητο ανήκε στο Μετοχικό Ταμείο Πολιτικών Υπαλλήλων. Μεταβιβάστηκε με συμβολικό τίμημα στο αμερικανικό Δημόσιο με βάση νομοθετική ρύθμιση που προώθησε το 2001 η τότε κυβέρνηση. Ενα μέρος του οικόπεδου βρίσκεται εκτός περίφραξης και έχει φυτευτεί.
3. Ο δρόμος που χάθηκε
Η πρεσβεία ζητούσε από το 1996 να πεζοδρομηθεί η μικρή οδός Μακεδόνων για να μεγιστοποιηθεί η ασφάλεια του κεντρικού κτιρίου. Το αίτημα δεν είχε γίνει αποδεκτό για λόγους κυκλοφοριακούς, αλλά ικανοποιήθηκε το 2003 με τη σύμφωνη γνώμη της δημοτικής αρχής της Αθήνας.
