Του Αρη Στυλιανού
Ο φιλόσοφος Πολ Ρικέρ (1913-2005) είναι ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους στοχαστές. Οι προϋποθέσεις της φιλοσοφίας του εκκινούν από τη φαινομενολογία του Εντμουντ Χούσερλ και τον υπαρξισμό του Καρλ Γιάσπερς και του Γκαμπριέλ Μαρσέλ, για να εκβάλουν σε πρωτότυπες επεξεργασίες στα φιλοσοφικά πεδία της γλώσσας, της ερμηνευτικής, της μετάφρασης, της ιστορίας και της θρησκείας. Ο Ρικέρ διερεύνησε αριστοτεχνικά τις σχέσεις της γλώσσας με τα προβλήματα κατανόησης του κόσμου, του εαυτού και του Αλλου, θέτοντας επιπροσθέτως το κομβικό ερώτημα περί των θεμελίων και της δυνατότητας ύπαρξης μιας σύγχρονης ηθικής φιλοσοφίας. Αρκετά σημαντικά βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά (Ο ίδιος ο εαυτός ως άλλος, Η ζωντανή μεταφορά), ενώ πρόσφατα προστέθηκε ανάμεσά τους το μνημειώδες Η μνήμη, η ιστορία, η λήθη, ως το επιστέγασμα, τρόπον τινά, της εμβριθούς πνευματικής παραγωγής και παρακαταθήκης του Γάλλου φιλοσόφου.
Το έργο αυτό εμπεριέχει τρία αυτόνομα, εν πολλοίς διακριτά μέρη. Το πρώτο αφορά τη μνήμη και τα μνημονικά φαινόμενα, τα οποία αναλύονται με βάση το οπλοστάσιο της φαινομενολογικής παράδοσης που αρχίζει από τον Χούσερλ. Το δεύτερο, που αναφέρεται στο τεράστιο ζήτημα της ιστορίας, εκδιπλώνει μια επιστημολογία των ιστορικών επιστημών. Το τρίτο, που κορυφώνεται με έναν στοχασμό πάνω στη λήθη, εντάσσεται στο πλαίσιο μιας ερμηνευτικής της ανθρώπινης ιστορικής συνθήκης. Οπως δηλώνει ρητά ο ίδιος ο συγγραφέας, «τα τρία αυτά μέρη δεν αποτελούν ωστόσο τρία βιβλία. Παρά το γεγονός ότι τα τρία κατάρτια φέρουν διαπλεκόμενες, αλλά διακεκριμένες αρματωσιές, ανήκουν στο ίδιο πλεούμενο που προορίζεται για έναν αποκλειστικά ενιαίο πλου».
Πράγματι, είναι δυνατόν να εντοπιστεί μια κοινή προβληματική που συνυφαίνει τη φαινομενολογία της μνήμης, την επιστημολογία της ιστορίας και την ερμηνευτική της ιστορικής συνθήκης. Η ενιαία αυτή προβληματική συνδέεται στενά με τη συνολική αναπαράσταση του παρελθόντος. Το ζήτημα που στοιχειώνει το έργο του Ρικέρ συνίσταται στο αίνιγμα μιας εικόνας (εικών, με την αρχαιοελληνική σημασία που έχει η λέξη στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη), η οποία νοείται ως παρουσία ενός πράγματος που απουσιάζει και φέρει τη σφραγίδα του προτερόχρονου. Πρόκειται για ένα και το αυτό ερώτημα, το οποίο «διατρέχει την επιστημολογία της μαρτυρίας, κατόπιν εκείνη των κοινωνικών αναπαραστάσεων που λαμβάνονται ως προνομιούχο αντικείμενο της εξήγησης/κατανόησης, για να αναπτυχθεί στο επίπεδο της συγγραφικής αναπαράστασης γεγονότων, συγκυριών και δομών που διαστίζουν το ιστορικό παρελθόν». Το αρχικό αίνιγμα της εικόνας μεταφέρεται από τη σφαίρα της μνήμης στη σφαίρα της ιστορίας, ενώ προεκτείνεται στην ερμηνευτική της ιστορικής συνθήκης, εξετάζοντας τις διακυβεύσεις της λήθης.
Μια απλή παράθεση των τίτλων των επιμέρους υποκεφαλαίων αρκεί, ώστε να σχηματίσει ο αναγνώστης μια ιδέα περί της συνθετότητας του έργου. Ετσι, το πρώτο μέρος του βιβλίου διαιρείται ως εξής: «Μνήμη και φαντασία», «Η ασκούμενη μνήμη: χρήση και κατάχρηση», «Προσωπική μνήμη, συλλογική μνήμη». Το δεύτερο μέρος: «Η τεκμηριακή φάση: η αρχειοθετημένη μνήμη» «Εξήγηση/κατανόηση», «Η ιστοριολογική αναπαράσταση». Και το τρίτο: «Η κριτική φιλοσοφία της ιστορίας», «Ιστορία και χρόνος», «Η λήθη».
Διαπιστώνεται επιπλέον ότι τον φιλόσοφο απασχολεί έντονα το πρόβλημα της μνήμης και της λήθης, με τις εκατέρωθεν υπερβολές τους. Στον σημερινό κόσμο παρατηρείται ένα ανησυχητικό θέαμα, το οποίο παράγεται από την επίδραση των αναμνηστικών τελετών και των καταχρήσεων μνήμης και λήθης. Εξ ου και προκύπτει η ιδέα μιας «πολιτικής της ακριβοδίκαιης μνήμης», της οποίας η ανάδειξη επιχειρείται από τον συγγραφέα. Με αυτόν τον τρόπο, καθίσταται διαυγέστερη η διαλεκτική που διέπει τις διαδρομές ανάμεσα στη μνήμη και στη λήθη, καθώς και η δική μας εμπλοκή με τον χρόνο. Δηλαδή, με όσα αφήνουμε πίσω μας, θέλοντας και μη, και με όσα είμαστε αναγκασμένοι να φέρουμε μαζί μας πάντοτε, σε όλες τις μετακινήσεις μας, τις χρονικές αλλά και τις χωρικές.
Η συστηματική φιλοσοφική μελέτη προχωρεί στην ενδελεχή συζήτηση της αμοιβαίας σχέσης μεταξύ ιστορικής μνήμης και λήθης, αποκαλύπτοντας την εσωτερική τους σύνδεση και τις ηθικές τους συνεπαγωγές. Στον Επίλογο, που φέρει τον τίτλο «Η δύσκολη συγχώρηση», μπορεί κανείς να απολαύσει μια υποδειγματική εφαρμογή των πορισμάτων όλων των προηγούμενων επεξεργασιών του βιβλίου στην εξαιρετικά απαιτητική περιοχή της σύγχρονης ηθικής φιλοσοφίας.
Θα αποτελούσε ασφαλώς παράλειψη να μην υπογραμμιστεί η ποιότητα της ελληνικής μετάφρασης: ο Ξενοφών Κομνηνός είναι άξιος πολλών επαίνων για τούτο το μεταφραστικό κατόρθωμά του.
Σε ένα διάσημο απόφθεγμα, ο Μίλαν Κούντερα προειδοποιούσε πως ο αγώνας του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη. Ο Πολ Ρικέρ μετατοπίζει το όλο ζήτημα προς μια νέα κατεύθυνση: «Κάτω από την ιστορία, η μνήμη και η λήθη. Κάτω από τη μνήμη και τη λήθη, η ζωή. Μα το να γράφεις τη ζωή είναι μια άλλη ιστορία. Το ατελεύτητο».
