Μιχαήλ Πασχάλης
«Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο. Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η Αρχαιότητα»
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2013, σελ. 306
Του Αριστοτέλη Σαΐνη
Πανεπιστημιακός δάσκαλος και κλασικός φιλόλογος με ειδικότητα στη λατινική φιλολογία, ο Μιχαήλ Πασχάλης έχει διευρύνει, με ασυνήθιστο τρόπο, το ερευνητικό του πεδίο. Με εφαλτήριο την αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία προσγειώνεται συχνά στη νεοελληνική λογοτεχνία, όπως μαρτυρούν εργασίες για την κρητική λογοτεχνία της ακμής, μελέτες για τον Καζαντζάκη και τον Πρεβελάκη ή οι πρόσφατες σολωμικές δοκιμές του κ.ά. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, ο Ανδρέας Κάλβος αποτέλεσε τον συχνότερο λόγο των επισκέψεών του στην επικράτεια των νεοελληνιστών. Στον τόμο συγκεντρώνονται έντεκα καλβικές μελέτες γραμμένες την τελευταία πενταετία: τρεις κάνουν εδώ την πρώτη τους εμφάνιση και οκτώ αποτελούν αναδημοσιεύσεις από περιοδικά και συλλογικούς τόμους.
Η προσέγγιση του Πασχάλη κινείται σε δύο επικαλυπτόμενους ερευνητικούς άξονες. Ο πρώτος αφορά τη σχέση του Κάλβου με την ιταλική γλώσσα και ποίηση· ο δεύτερος, τη σχέση του Κάλβου με την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Τι κρύβεται πίσω από το «ιδιόρρυθμον και σχεδόν αυθαίρετον ένδυμα» της ποίησης του Κάλβου που περιέγραφε ο Παλαμάς; Πού οφείλεται η «λυρική τόλμη» που έλεγε ο Ελύτης (ο οποίος αγνοούσε την ύπαρξη του ιταλικού έργου); Σε τι τελοσπάντων συνίσταται η ανορθόδοξη ποίηση του Κάλβου; Τα γλωσσικά και εκφραστικά σχήματα της καλβικής ποίησης δεν είναι παρά ιταλισμοί, προσπάθεια απόδοσης στα ελληνικά ιταλικών γραμματικών κανόνων και ρηματικών συντάξεων, θ’ απαντήσει πειστικά ο Πασχάλης. Τι συμβαίνει με τη φιλολογική «λογιοσύνη» του Κάλβου; Πόσο βαθιά είναι η γνώση της αρχαίας γραμματείας; Ευκαιριακή και λεξιθηρική, βιβλιακή και δευτερογενής, βασισμένη κυρίως σε λεξικά και διαμεσολαβημένη από την ιταλική του παιδεία, υποστηρίζει τεκμηριωμένα ο Πασχάλης. Μάλιστα, την «τεθλασμένη» αυτή διακειμενικότητα ο Πασχάλης θα την αναζητήσει στη βαριά σκιά του επίσης Ζακύνθιου ποιητή και δασκάλου του Κάλβου, Ούγκο Φώσκολο, οι «Χάριτες» του οποίου αναδεικνύονται ως η κύρια πηγή των «Ωδών» του Κάλβου.
Η προσεκτική συνανάγνωση του ελληνόγλωσσου και του ιταλόγλωσσου έργου του ποιητή, και η μικροσκοπική αναζήτηση παράλληλων χωρίων στη λόγια ιταλική ποίηση της εποχής καθιστούν έωλη την επικρατούσα άποψη που ήθελε τον Κάλβο φιλολογική αυθεντία και τολμηρό καινοτόμο στις αποκλίνουσες μορφικές επιλογές του. Η εγκατάλειψη της ελληνοκεντρικής προσέγγισης και ο αναπροσανατολισμός στη συγκριτολογική προοπτική αποτελεί την προϋπόθεση για την κατανόηση της εκφραστικής δύναμης και γοητείας του καλβικού εγχειρήματος. Αυτό, σε καμία περίπτωση δεν συνιστά υποτίμηση της αισθητικής αξίας των «Ωδών» και του ποιητή. Τουναντίον. Ζητήματα ποιητικής ρητορικής, ύφους και αισθητικής αποτίμησης μπορούν να τεθούν μόνο μετά την πραγματική κατανόηση των προϋποθέσεων ενός ποιητικού έργου.
Το «Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο» έρχεται να κατοχυρώσει μια διαφαινόμενη αλλαγή κατεύθυνσης στη μελέτη της καλβικής ποίησης και ποιητικής η οποία θα λαμβάνει υπ’ όψιν της το βασικό πλαίσιο διαμόρφωσής τους (την ιταλική γλώσσα και γραμματεία, και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του ιταλικού νεοκλασικισμού) και θα συνδέει στενά το ελληνόγλωσσο ύστερο με το πρώιμο -πολλαπλάσιο σε έκταση- ιταλόγλωσσο έργο ενός ποιητή με ιταλική ποιητική συνείδηση που μεταμορφώνεται «μέσα σε ελάχιστο χρόνο και για ελάχιστο μόνο χρόνο (1824-1826), σε Ελληνα ποιητή». Παρά τη μελέτη των ιταλικών έργων από τον Βίττι (1960) ή τις διακειμενικές αναγνώσεις του Pontani (1965-1966), η ιταλική προπαιδεία του Κάλβου δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τις καλβικές σπουδές. Ηδη από το 1972, τα «Σχόλια στον Κάλβο» του Ν. Βαγενά τόνιζαν τη βαρύτητα τόσο της ιταλικής εκφραστικής όσο και της ιταλικής μετρικής στον Κάλβο. Ωστόσο, αν η ιταλική βάση της μετρικής του αναδείχτηκε από τον Ε. Γαραντούδη (1995), οι προδρομικές παρατηρήσεις του Βαγενά -που επέστρεψε το 1992 με το «Η παραμόρφωση του Κάλβου»-, για την περιορισμένη αρχαιογνωσία του ποιητή και τους ιταλικούς τρόπους της έκφρασής του, παρέμειναν περιθωριακές και αναξιοποίητες μέχρι σήμερα.
Το 2010, το βιβλίο του Δημήτρη Αρβανιτάκη για την εμπλοκή του Κάλβου στην έκδοση της βραχύβιας ιταλικής επιθεώρησης «L’Ape Italiana» (1819) αναδείκνυε τη σημασία της ιταλικής διαμόρφωσης του ποιητή. Ακόμα και αν μεταξύ των άρθρων δεν υπάρχει κείμενο με το όνομα του Κάλβου, πρόσφατα ο Ν. Βαγενάς ταύτισε ένα λανθάνον κριτικό κειμένου του Κάλβου («The Athens Review of Books», τεύχη Απριλίου και Μαΐου). Η ιταλική περιπέτεια του Κάλβου συνεχίζεται και αποδίδει καρπούς. Αντίθετα, πρόσφατες εκδόσεις των «Ωδών» ή μονογραφίες που αγνόησαν τον ιταλοθρεμμένο ποιητή οδηγήθηκαν σε γοητευτικές, πλην επισφαλείς, υπερερμηνείες και παράτολμες συγκρίσεις. Ωστόσο, μετά τις συμβολές του Πασχάλη δεν μπορούμε να διαβάσουμε τον Κάλβο όπως παλιά.
Ερεθιστικό βιβλίο, που εκδίδεται παραμονές της νέας τετράτομης έκδοσης των Απάντων του Κάλβου από το Μουσείο Μπενάκη, ο πρώτος τόμος των οποίων προβλέπεται να κυκλοφορήσει εντός του 2014. Αναμένουμε.
