Της Εφης Μαρίνου
Μιχαήλ Μαρμαρινός, (Φιλοκτήτης)
Τον «Φιλοκτήτη» του Σοφοκλή, τραγωδία που έγραψε σε ηλικία 85 ετών, παρουσιάζουν απόψε και αύριο το ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας μαζί με την εταιρεία καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων αρτivities στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου σε σκηνοθεσία Κώστα Φιλίππογλου. Μια παράσταση με έμφαση στην κίνηση και πρωταγωνιστές τον Μιχαήλ Μαρμαρινό (Φιλοκτήτης), τον Κωνσταντίνο Μαρκουλάκη (Οδυσσέας) και τον Αιμίλιο Χειλάκη (Νεοπτόλεμος).
Ο Φιλοκτήτης εκστρατεύει μαζί με τους υπόλοιπους Ελληνες εναντίον των Τρώων, επικεφαλής επτά πλοίων με Θεσσαλούς πολεμιστές. Στη Λήμνο, όπου κάνουν στάση, ένα δηλητηριώδες ερπετό τον δαγκώνει στο πόδι. Η πληγή του δεν θεραπεύεται και ο ίδιος υποφέρει. Ο στρατός, που δεν αντέχει τις κραυγές του πόνου του και την αποφορά της πληγής του, με προτροπή του Οδυσσέα τον εγκαταλείπει στο νησί. Παραμένει εκεί δέκα χρόνια. Ο χρησμός, όμως, λέει ότι για να κυριευτεί η Τροία, οι Αχαιοί πρέπει να αποκτήσουν το ανίκητο τόξο του Ηρακλή, ο οποίος πεθαίνοντας το είχε χαρίσει στον Φιλοκτήτη γιατί ήταν ο μόνος που τον λύτρωσε από τη φωτιά που κατέτρωγε τη σάρκα του όταν φόρεσε τον δηλητηριώδη χιτώνα.
Ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος φεύγουν για τη Λήμνο ώστε να αποσπάσουν, ακόμα και με δόλο, το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή. Ο Φιλοκτήτης όμως αρνείται να τα δώσει σ’ αυτούς που στάθηκαν τόσο σκληροί μαζί του, που τον εγκατέλειψαν ολομόναχο στο έρημο, βραχώδες νησί με την άγρια θάλασσα.
Σ’ αυτό το απόκοσμο τοπίο ο Οδυσσέας και ο γιος του Αχιλλέα, Νεοπτόλεμος, καθένας σύμφωνα με τη συνείδησή του, θα προσπαθήσουν να παραπλανήσουν τον Φιλοκτήτη ώστε να αποσπάσουν το υπερόπλο του. Αν δεν εμφανιζόταν ως από μηχανής θεός ο Ηρακλής, θα ήταν η πρώτη φορά που ο πανέξυπνος Οδυσσέας θα έχανε…
Η παράσταση βασίζεται όχι μόνο στον λόγο, αλλά και στην κίνηση του σώματος. Ο Κώστας Φιλίππογλου επένδυσε στην πρωτότυπη χρήση των σωματικών εκφραστικών μέσων.
• Ποιες είναι οι εγγενείς δυσκολίες στο ανέβασμα του έργου;
Η τραγωδία ανήκει στα μεγάλα δημιουργήματα λόγου. Είναι από γραφής στατική, δεν εμπεριέχει την καταιγιστική δράση στην οποία μας έχει συνηθίσει ο κινηματογράφος, δεν έχει τις εικόνες και τις αλλαγές χώρων που απαιτούνται για να κρατήσουν αμείωτο το ενδιαφέρον του σύγχρονου θεατή. Οι θεατές σήμερα δυσκολεύονται να επικεντρωθούν στο άκουσμα του λόγου, έχουν ανάγκη από δράση κι εναλλαγές εικόνων. Η τραγωδία πραγματεύεται αξίες υψηλές και έννοιες πανανθρώπινες. Δουλειά μας, λοιπόν, είναι να εικονοποιήσουμε με γλαφυρό και ενδιαφέροντα τρόπο τις ιδέες που διαποτίζουν το κείμενο. Είναι μια απαιτητική εργασία στην οποία μας βοηθά η δυναμική και πρωτότυπη χρήση των σωματικών εκφραστικών μέσων.
• Φιλοκτήτης, Οδυσσέας και Νεοπτόλεμος, τρεις ήρωες του Τρωικού Πολέμου με ισχυρά αντικρουόμενα επιχειρήματα. Ποιος έχει το δίκιο με το μέρος του;
Γι’ αυτό είναι σπουδαίο το έργο του Σοφοκλή, γιατί και οι τρεις μπορούν να έχουν δίκιο. Την ίδια στιγμή όμως και οι τρεις λειτουργούν εν αδίκω. Και το μεγαλειώδες είναι ότι κι εμείς ως θεατές δυσκολευόμαστε να πάρουμε θέση, να αποφασίσουμε.
• Δύο κόσμοι, δύο ηθικές αντιτίθενται στο έργο: η ηθική του δόλου και της υποκρισίας με την ηθική της ευθύτητας και της αλήθειας.
Οι δύο βασικοί πυλώνες επιχειρηματολογίας είναι ο Οδυσσέας και ο Φιλοκτήτης. Από τη μια έχουμε τον κόσμο των ηρώων, της αρετής, της αδιαμφισβήτητης και αδιαπραγμάτευτης αξίας της τιμής που εκφράζεται από τον Φιλοκτήτη. Ως αντίπαλο δέος έχουμε τη νέα ηθική της πολιτικής εξουσίας, που διατυπώνεται ξεκάθαρα στα λόγια του Οδυσσέα: «Οταν παλεύεις για το κέρδος, η αμφιβολία είναι δειλία». Στη μέση αυτής της υπαρξιακής σύγκρουσης βρίσκεται ο Νεοπτόλεμος, που προέρχεται από έναν σπουδαίο ήρωα, τον Αχιλλέα, αλλά ζει στον κόσμο της real politik των αρχηγών, που θέλουν πάνω απ’ όλα τη νίκη. Η ένταση είναι ακραία και γι’ αυτό μιλάμε για τραγωδία.
• Αυτή τη νέα πολιτική ηθική, που εκφράζει ο Οδυσσέας, μπορούμε σήμερα να την αναγνωρίσουμε στην πολιτικοκοινωνική πραγματικότητα;
Τα επιχειρήματα του Οδυσσέα είναι απολύτως λογικά, είναι προϊόν σοφιστείας και πραγματισμού, αποσκοπούν εντούτοις στο κοινό συμφέρον. Δυστυχώς αυτά τα στοιχεία συνιστούν μια μείξη που συναντάμε μόνο σε σπουδαίους πολιτικούς, οι οποίοι είναι ικανοί ν’ αφήσουν το στίγμα τους στην Ιστορία. Στην ευτελή πολιτική πραγματικότητα, που βιώνουμε εμείς, οι πολιτικοί δεν έχουν τη δύναμη και το θάρρος της αλήθειας του Οδυσσέα. Εξυπηρετούν συμφέροντα μεγάλων οικονομικών κολοσσών σκεπτόμενοι το μικρό προσωπικό τους κέρδος.
• Κι όταν η λογική και η σκοπιμότητα επικρατούν σε βάρος του ανθρωπισμού; Μήπως εν τέλει δεν γίνεται αλλιώς;
Πρέπει να γίνεται. Αυτό είναι η πολιτική, η τέχνη του εφικτού. Οταν όμως η πολιτική γυρνάει την πλάτη της στην ύπαρξη, στην επιβίωση, στη ζωή μας, τότε εμείς δεν ανήκουμε στο εφικτό, αλλά στο περιττό. Κι αυτό μπορεί να έχει μέσα του τη λογική της οικονομικής επιστήμης, αλλά δεν έχει καμία σχέση με τον άνθρωπο. Η πολιτική πρέπει να έχει στο κέντρο της τον άνθρωπο. Μην ξεχνάμε ότι στην αρχαία τραγωδία βρισκόμαστε στην περιοχή του μύθου όπου τα πράγματα φωτίζονται διαφορετικά απ’ ό,τι στην πραγματικότητα, συμβολοποιούνται. Στον Τρωικό Κύκλο, η πτώση της Τροίας δεν είναι απλώς μια κατάκτηση, είναι η ηθική ολοκλήρωση των ηρώων, που διαμεσολαβείται από τους θεούς. Ο Οδυσσέας δεν θέλει απλώς να περάσει το δικό του, φέρει τη συλλογική ευθύνη του μύθου. Πρέπει να εκπληρώσει τη μοίρα και τη θεϊκή εντολή. Κι αν αυτό ήταν τότε αναπόσπαστο μέρος του ηθικού κώδικα, σήμερα, αν χρησιμοποιείται, λειτουργεί σαν άλλοθι για να γίνουν οι μεγαλύτερες σφαγές με μόνο σκοπό το κέρδος.
• Η εικαστική όψη της παράστασης είναι σύγχρονη;
Αν το σύγχρονο είναι το διαφορετικό από τις χλαμύδες και τα μάρμαρα, ναι, τότε είναι σύγχρονο. Τα υλικά, όμως, που χρησιμοποιήσαμε, ξύλο, σίδερο, ύφασμα είναι άχρονα ή διαχρονικά, διαλέξτε όποιο θέλετε. Η φόρμα της παράστασης βασίζεται στο πώς ο ηθοποιός μπορεί να εικονοποιήσει την αφήγηση της ιστορίας, τη δυναμική των λέξεων και των συναισθημάτων. Μεγάλο ρόλο σ’ εμάς παίζει ο Χορός, που αν και στο κείμενο έχει έναν μη ενεργό χαρακτήρα, στην παράσταση λέει την ιστορία, γίνεται γεγονός, συναίσθημα και δυναμική και αντικατοπτρίζει την κερκίδα των θεατών στην ορχήστρα.
• Οι ηθοποιοί διέθεταν κοινό κώδικα υποκριτικής ώστε να συντονιστούν στη σκηνοθετική άποψη που είχατε για το έργο;
Οχι, δεν διέθεταν. Ξεκινήσαμε με ειδική εκπαίδευση για να πετύχουμε μια κοινή γλώσσα στο μέτρο του δυνατού κι έπειτα μπήκαμε στις πρόβες.
• Είναι η πρώτη σας επαφή με το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου. To δέος που δημιουργεί ο χώρος πιστεύετε ότι είναι απτό ή έχουμε την τάση μεγέθυνσής του;
Είναι πράγματι απτό. Και το αρχαίο δράμα αφορά ουσιαστικά τον σύγχρονο θεατή. Και σήμερα και πάντα. Πρόκειται για κείμενα που έχουν σωθεί στις μέρες μας, γραμμένα από σπουδαίους καλλιτέχνες, μεγάλες πολιτικές και πνευματικές φυσιογνωμίες. Επειδή σ’ εκείνη την εποχή βρίσκονται οι ρίζες του ανθρώπινου πολιτισμού, τα ζητήματα που πραγματεύονται μας αφορούν και θα μας αφορούν για πολύ πολύ καιρό ακόμα.
INFO: Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας. Επιμέλεια κίνησης: Φρόσω Κορρού. Σκηνικά-κοστούμια: Κέννυ Μακλέλλαν. Μουσική: Lost bodies. Ερμηνεύουν: Μιχαήλ Μαρμαρινός, Αιμίλιος Χειλάκης, Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης. Χορός: Γιάννης Γιαννούλης, Τάσος Δημητρόπουλος, Κώστας Κορωναίος, Δημήτρης Κουρούμπαλης, Γιώργος Παπανδρέου, Κρις Ραντάνοφ, Γιώργος Ρουστέμης. 18 και 19 Ιουλίου.
