Της Παρής Σπίνου
«Suprematism», 1915
Τα βρετανικά media παραληρούν για την έκθεση του Καζιμίρ Μαλέβιτς, την πρώτη αναδρομική του που φιλοξενείται επί λονδρέζικου εδάφους, στην Tate Modern. Σκιαγραφούν τον «Eπαναστάτη της ρωσικής τέχνης» -όπως είναι ο τίτλος της περιοδεύουσας έκθεσης-, ο οποίος επινόησε τον σουπρεματισμό, και στέκονται ιδιαίτερα στο εμβληματικό έργο του 1915 «Μαύρο τετράγωνο», που άλλαξε τον τρόπο που βλέπουμε τη ζωγραφική. Επισημαίνουν, επίσης, ότι αυτό το μεγάλο αφιέρωμα με πίνακες, γλυπτά, σχέδια και αρχειακό υλικό δεν θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα δίχως τον γενναιόδωρο δανεισμό έργων από τη Συλλογή Κωστάκη του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης (περίπου 55) και από τη Συλλογή Khardzhief του Αμστερνταμ.
Ενδεικτικό είναι ότι η έκθεση (μέχρι τις 26 Οκτωβρίου) ανοίγει με ένα ιμπρεσιονιστικό αγροτικό τοπίο του 1904 της Συλλογής Κωστάκη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον υπάρχει και για το «Μαύρο ορθογώνιο» του καλλιτέχνη, καθώς ανακοινώθηκε μια έρευνα του ΚΜΣΤΘ που αποκαλύπτει ότι κάτω από την επιφάνεια υπάρχει ένα άλλο έργο, περίπου του 1915.
H περίφημη συλλογή του Γιώργου Κωστάκη, ο οποίος έσωσε από την καταστροφή και τη λήθη εκατοντάδες απαγορευμένα από το σταλινικό καθεστώς έργα της ρωσικής πρωτοπορίας, είναι μοναδική στο είδος της, ανεκτίμητης καλλιτεχνικής και οικονομικής αξίας. Περιζήτητη, έχει ταξιδέψει σε Ευρώπη και Αμερική, από το Γκούγκενχαϊμ μέχρι τη Royal Academy of Arts, το Martin Gropius Bau και το Reina Sofia. Τώρα, μια αποκλειστική παρουσίασή της ετοιμάζει το Palazzo Chiablesse στο Τορίνο, ενώ πολλά από τα διαμάντια της θα εμπλουτίσουν την αναδρομική του Γκούσταβ Κλούτσις στην Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ρίγα 2014.
«Ηταν μια προνοητική επένδυση του Ελληνικού Δημοσίου η αγορά της Συλλογής Κωστάκη που προβάλλει το μουσείο και διαφημίζει την Ελλάδα στο εξωτερικό», τονίζει η διευθύντρια του ΚΜΣΤΘ Μαρία Τσαντσάνογλου, η οποία ήταν στα εγκαίνια της Τέιτ. «Το μουσείο έχει τη μεγαλύτερη κινητικότητα στο εξωτερικό σε συμμετοχές σε σπουδαίες θεματικές εκθέσεις. Λόγω του κύρους της συλλογής βάζουμε τις δικές μας προδιαγραφές στην παρουσίαση των έργων. Επίσης υπάρχει οικονομικό όφελος από το ενοίκιο των έργων, που βοηθάει στα λειτουργικά έξοδα. Δυστυχώς όμως λόγω των οικονομικών προβλημάτων δεν μπορούμε να αξιοποιήσουμε την ανταπόδοση μεγάλων εκθέσεων από τα ξένα μουσεία».
Γεννημένος στο Κίεβο το 1879 από Πολωνούς γονείς, ο Μαλέβιτς έζησε την πολιτική και καλλιτεχνική επανάσταση της εποχής. Μεγαλώνοντας κοντά στη φύση επηρεάστηκε από τη λαϊκή τέχνη και αρχικά εστίασε σε αγροτικές σκηνές, τοπία και θρησκευτικά θέματα. Οταν όμως το 1907 εγκαταστάθηκε στη Μόσχα αποκαλύφθηκε μπροστά του η ευρωπαϊκή τέχνη, μέσα από τις συλλογές δύο επιχειρηματιών, των Σεργκέι Σούκιν και Ιβάν Μορόζοφ.
Ιμπρεσιονισμός και συμβολισμός, κυβισμός και φουτουρισμός, ο Γκογκέν, ο Βαν Γκογκ, ο Μονέ και ο Σεζάν μαζί, αναδύονται μέσα από τους πίνακές του, σε μια μίξη μοναδική. Κι όμως, οι πειραματισμοί του τον οδηγούν στην άρνηση όλων των κεκτημένων, σε μια ζωγραφική μακριά από μύθους και αφηγήσεις. Σχεδόν συνωμοτικά, χωρίς να αποκαλύπτει τις προθέσεις του δουλεύει αποδομώντας φόρμες, δημιουργεί ένα σύμπαν αφαιρετικό, με γεωμετρικά σχήματα και έντονα χρώματα. Ετσι αναδύεται ο σουπρεματισμός που απελευθερώνει τη ζωγραφική από την αναπαράσταση.
Μια πρόγευση δίνει το 1913 στα σκηνικά της όπερας «Victory over the Sun», όπου βάζει ένα μαύρο τετράγωνο κόντρα στον ήλιο. «Αυτό το σχέδιο θα έχει μεγάλη σημασία για τη ζωγραφική. Κάτι που έγινε ασυνείδητα, θα δώσει εξαιρετικούς καρπούς», είχε δηλώσει τότε προφητικά.
Οντως έγινε ορόσημο για τη μοντέρνα τέχνη το «Μαύρο τετράγωνο» σε άσπρο φόντο που παρουσίασε δύο χρόνια αργότερα στην έκθεση «The last exhibition of Futurist Painting 0.10». Απλό και πολύπλοκο, το πορτρέτο μιας ιδέας, ένα «αντικείμενο», αυτό το έργο που ο θρυλικός καλλιτέχνης ζωγράφισε σε κατάσταση «εκστατικής μανίας» και στη συνέχεια σε παραλλαγές, θεωρείται μια καθοριστική στιγμή, που άλλαξε την τέχνη του 20ού αιώνα.
Τι παράδοξο όμως! Στην «παλιά τέχνη» που τόσο αρνήθηκε, ο Μαλέβιτς επέστρεψε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, τα οποία κάθε άλλο παρά ρόδινα υπήρξαν: κατηγορήθηκε για κατάσκοπος της Γερμανίας και φυλακίστηκε για μια περίοδο, υπέφερε από καρκίνο και πέθανε στο Λένινγκραντ το 1935. Χαρακτηριστικό ωστόσο είναι ότι υπέγραφε τα ύστατα έργα του με ένα μικρό μαύρο τετράγωνο.
