Της Εφης Μαρίνου
ΦΩΤ. ΜΑΡΙΟΣ ΒΑΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ
Από το 2006 σκηνοθετεί έργα ιδιαίτερα, που κάτι ουσιαστικό λένε στην ίδια αλλά που οι παραστάσεις της το αποκαλύπτουν και στο κοινό. Αυτή μας γνώρισε πριν από χρόνια έναν από τους σημαντικότερους Δυτικοευρωπαίους συγγραφείς, τον Ρόλαντ Σίμελπφενιχ, με τον «Χρυσό Δράκο». Τώρα ξαναγυρίζει σ’ αυτόν σκηνοθετώντας το έργο του «Ιδομενέας» (από αύριο έως και την Τρίτη στην Πειραιώς 260).
Η Κατερίνα Ευαγγελάτου έχει πια αποδείξει ότι ήρθε για να μείνει στο θέατρο. Και όχι μόνο στο ελληνικό. Μετά την έξοδό της στη Γερμανία με τον «Καλό άνθρωπο του Σετσουάν», σκηνοθετεί τον Ιανουάριο του 2015 τα «Παραμύθια του Χόφμαν» του Οφενμπαχ στην Κρατική Οπερα της Περμ στη Ρωσία, σε μουσική διεύθυνση Θεόδωρου Κουρεντζή.
Σ’ έναν σκηνικό χώρο που διαμορφώνουν δύο τεράστιοι αμμόλοφοι, ξετυλίγεται ένα παζλ εκδοχών που αφορούν τον μυθικό ήρωα Ιδομενέα. Βασιλιάς της Κρήτης, συμμετείχε στον Τρωικό Πόλεμο με 80 πλοία. Από τους πιο γενναίους πολεμιστές στο πλάι του Αγαμέμνονα, επέστρεψε, κατά τον Ομηρο, ύστερα από 10 χρόνια σώος και αβλαβής στην πατρίδα του. Η παραλλαγή του μύθου αρχίζει από τη διήγηση του Βιργίλιου: Λίγο πριν ο Ιδομενέας αντικρίσει τις κρητικές ακτές πέφτει σε μια φοβερή θαλασσοταραχή, τα πλοία του βυθίζονται το ένα μετά το άλλο. Μέσα στον χαμό και τον φόβο του θανάτου ορκίζεται στον θεό, αν σωθούν αυτός και οι ναύτες του και γυρίσουν στην πατρίδα, να θυσιάσει το πρώτο ζωντανό πλάσμα που θα δει. Αλλά το πρώτο πλάσμα που συναντά είναι ο γιος του που έρχεται να τον προϋπαντήσει…
«Και τότε», λέει η Κατερίνα Ευαγγελάτου, «με αφορμή τον μύθο, τα πρόσωπα στη σκηνή ξετυλίγουν διαφορετικές εκδοχές εξέλιξης που θα μπορούσε να είχε η ιστορία, χωρίς να στοχεύουν στη διόρθωσή της αλλά στον στοχασμό πάνω στα ζητήματα που ανοίγει η εκάστοτε εκδοχή: πολιτικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά. Τι θα συνέβαινε αν σκότωνε ο Ιδομενέας τον γιο του ή αν δεν τον σκότωνε; Τι συνέπειες θα είχαν οι διαφορετικές αποφάσεις; Στον πυρήνα του έργου είναι όλα τα μεγάλα υπαρξιακά ζητήματα του ανθρώπου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Τι προτίθεται κανείς να θυσιάσει προκειμένου να ζήσει ή να παραμείνει στην εξουσία;».
• Το έργο, χωρίς γραμμική αφήγηση και συγκεκριμένους ρόλους, είναι γραμμένο σαν ποίημα που ερμηνεύει ένας χορός «μελωδών» στη σκηνή.
Η ποιητική γλώσσα απαιτεί από τον χορό να μιλά σε διάφορους συνδυασμούς, άλλοτε μεμονωμένα άλλοτε δυο, τρεις, πέντε ταυτόχρονα. Ο Σίμελπφενιχ δεν δίνει ρόλους, αλλά κάποιες στιγμές ξεχωρίζουν κάποιοι που αναφέρονται περισσότερο σε συγκεκριμένο ήρωα. Μας οδηγεί να ξεκλειδώσουμε τους κώδικες αφήγησης: «Εξι που τα βρίσκουν καλά μεταξύ τους», «Τρεις που θέλουν να τα κάνουν όλα διαφορετικά», «Μια γυναίκα όχι πολύ νέα». Για ένα χαρακτήρα ακούς δεκαπέντε σχόλια τη στιγμή που πράττει. Το έργο σταματά μερικές φορές με τον στίχο: δεν έγινε έτσι. Και η διερεύνηση ξεκινά από την αρχή. Απαιτεί ενεργοποιημένο θεατή, που θέλει να νιώσει και να στοχαστεί.
• Σας ενδιαφέρει πολύ αυτό το είδος θεάτρου.
Γνώρισα τον Σίμελπφενιχ από τον Γιάννη Χουβαρδά, που μου έδωσε να διαβάσω τον «Χρυσό Δράκο».
Εχει έναν πολύ προσωπικό τρόπο γραφής και προσέγγισης των θεμάτων. Εντάσσεται στο είδος της μεταμπρεχτικής δραματουργίας, που με απασχολεί από τότε μέχρι τις «Ψευδαισθήσεις» του Βιριπάγεφ, τον «Καλό άνθρωπο του Σετσουάν» του Μπρεχτ στη Στέγη και στη Γερμανία. Μου αρέσει να δουλεύω με κείμενα τέτοιας κατεύθυνσης, τόσο για τη διερεύνηση της υποκριτικής -τι σημαίνει σήμερα αφηγηματικό θέατρο;- όσο και για τη λειτουργία του θεατή. Η αφήγηση δεν επιτρέπει χαλάρωση στο κάθισμα αφήνοντας να συμβούν όλα από τη σκηνή και πίσω. Πρέπει να συμπληρώσεις κομμάτια, να αφήνεις τη σκέψη σου ανοιχτή και να σου αρέσει το γεγονός ότι θα γεννηθούν ερωτήματα. Τα πρόσωπα δεν διεκδικούν ταύτιση, συμπάθεια ή αντιπάθεια. Το ίδιο και η σκηνοθετική γραμμή. Ολα είναι ανοιχτά για συλλογισμό, συγκίνηση, χαμόγελο.
• Διαφαίνεται ένα τέλος, μια εκδοχή που επικρατεί;
Κάποιες εκδοχές φθίνουν στην πορεία και επικρατεί μία, στην αίσθηση της οποίας στέκεται το συγκεκριμένο σύνολο ανθρώπων. Είτε σκοτώνει είτε δεν σκοτώνει ο Ιδομενέας το παιδί του, υπάρχει τιμωρία. Από τη μια έχουμε την παιδοκτονία κι απ’ την άλλη την ασέβεια στον θεό, ο οποίος τιμωρεί το νησί ξεραίνοντας όλες τις πηγές του με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να πεθαίνουν από τη δίψα. Οι Κρήτες θα τον εξορίσουν στη Σικελία.
• Ο εξόριστος Ιδομενέας είναι πάλι έτοιμος να παζαρέψει με τον θεό «αν»…
Ναι, αλλά δεν του απέμεινε τίποτα. Ούτε παιδί, γυναίκα, βασίλειο, πατρίδα. Το έργο τελειώνει με ελπίδα: «Είμαι ο Ιδομενέας και κρέμομαι από τη ζωή». Μπορείς να τον δικαιολογήσεις. Είναι ένας επιζών, ένας μαχητής της ζωής. Με όλα τα χτυπήματα παρέμεινε όρθιος. Κομβική φράση του έργου είναι: «Βρισκόμαστε στο όριο μεταξύ λογικής και δεισιδαιμονίας». Μιλάμε για μια κοινωνία όπου ο τρόπος λύσης των διαφορών ήταν η βία, ο πόλεμος. Μπορεί κανείς να εξηγήσει με τη λογική τον βίαιο θάνατο ενός ανθρώπου; Είναι αβέβαιο αν θα περάσουμε ποτέ από την εποχή της δεισιδαιμονίας στην εποχή της λογικής. Οι άνθρωποι πάντα σφάζονταν, τους οδηγούσαν ο φανατισμός, οι ακρότητες, οι περιθωριοποιήσεις πληθυσμιακών ομάδων. Δες πώς επιλύουμε τις διαφορές μας, πώς αποδεχόμαστε ο ένας τον άλλον, τι φοβόμαστε, τι μας κρατά δέσμιους. Η κοινωνία δεν λογικεύτηκε παρά τα τόσα επιτεύγματα σε όλους τους τομείς.
• Είμαστε όμηροι μιας αιώνιας δεισιδαιμονίας;
Είναι μια βία συνυφασμένη με τον τρόμο μπροστά στο άγνωστο, τον θάνατο δηλαδή, κι αυτό οδηγεί σε δεισιδαιμονίες. Ομως, κάποιες προκαταλήψεις μπορούμε να τις υπερβούμε και να απαλλαγούμε από εκείνα που μας περιορίζουν. Ο καθένας σε ατομικό επίπεδο. Η επανάσταση έτσι θα γίνει. Και εννοώ την επανάσταση της σκέψης, η οποία προηγείται οποιασδήποτε κοινωνικής.
• Πώς χειρίζεστε την πολιτική διάσταση του κειμένου;
Ενα μεγάλο πλήθος ανθρώπων εμφανίζεται σε δύο κομβικά σημεία. Δεν υπάρχει στο έργο, είναι δική μου ένθεση, ακριβώς γιατί το έργο, πέρα από τη φιλοσοφική και μεταφυσική του διάσταση, είναι βαθιά πολιτικό. Με ενδιέφερε η αιφνίδια αλλαγή κλίμακας σε δύο στιγμές, πολλαπλασιάζοντας τους εννέα σε ενενήντα. Ενα πλήθος νέων ηθοποιών και σπουδαστών δραματικών σχολών διαχέεται στη σκηνή. Είναι πολύ μεγάλο στοίχημα, αλλά χαίρομαι γιατί το έργο μάς τροφοδοτεί όλους ακόμα και τώρα. Δεν «κλείνει», δεν ολοκληρώνεται, όλο κάτι θέλεις να αλλάξεις. Μας έκανε να σκεφτούμε για τον εαυτό μας, για πράγματα που θέλουμε να αλλάξουμε. Ελπίζω να δημιουργήσει αντίστοιχη περιέργεια και στους θεατές.
• Προσωπικά σάς επηρέασε;
Δεν είναι ότι παίρνεις απαντήσεις, αλλά ότι στοχάζεσαι, βαθαίνει η σκέψη σου. Μπορείς να κρίνεις τον εαυτό σου καλύτερα σε σχέση με ριζωμένες αντιλήψεις. Εχουν μετατραπεί μέσα μου βαθιά προσωπικά πράγματα στους μήνες που ασχολούμαι με το έργο. Με ωρίμασε σε δυο-τρία σημαντικά θέματα: τις διαπροσωπικές σχέσεις, το ζήτημα της πίστης που εντάσσεται στην περιοχή των δεισιδαιμονιών, τις ουσιαστικές αξίες της ζωής, τον θάνατο.
• Δεν σας ιντριγκάρει να δοκιμάσετε τις δυνάμεις σας στο αρχαίο δράμα στην Επίδαυρο;
Φέτος συζητήθηκε μήπως ο «Ιδομενέας» παιχτεί στην Επίδαυρο. Το σκέφτηκα πολύ, αλλά κατέληξα ότι είναι σωστό να γίνει σε κλειστό χώρο. Η Επίδαυρος δεν είναι αυτοσκοπός, αλλιώς θα είχα κατευθυνθεί σε κείμενα αρχαίου δράματος ή Αριστοφάνη. Προς το παρόν δεν νιώθω μια τάση προς τα εκεί.
• Η πρεμιέρα των νέων σκηνοθετών φέτος στο αρχαίο θέατρο πώς σας φάνηκε;
Μια χαρά. Αλλά μη μου ζητάς να τοποθετηθώ σε κουτσομπολιά. Τα ίδια έλεγαν για μικρούς ή μεγάλους από την εποχή του πατέρα μου. Δεν έχει αλλάξει τίποτα. Αυτό δεν είναι η εποχή της δεισιδαιμονίας που λέγαμε;
• Εχετε αδιάλειπτη σκηνοθετική παρουσία.
Κάνω δύο σκηνοθεσίες τον χρόνο. Δεν έχω παρεκκλίνει από τον κανόνα παρά μόνο μία φορά που μεσολάβησαν δύο επαναλήψεις έργων. Θέλω να υπάρχει ικανό διάστημα που θα μου επιτρέπει να αποφορτίζομαι, να ηρεμώ, ακόμα κι αν χρειαστεί να κοιτάζω το ταβάνι ή τη θάλασσα. Να μπαίνω σιγά σιγά στο επόμενο, αλλιώς τρελαίνομαι. Και φυσικά έχω ανάγκη κάποιες ημέρες διακοπών –όχι ότι και τότε δεν σκέφτομαι μ’ έναν τρόπο τη δουλειά. Αλλά χωρίς άγχος, είναι αυτό που μου αρέσει.
……………………………………………………………………………………………
Το στρατευμένο θέατρο ανήκει στο παρελθόν
• Παρακολουθείτε τις πολιτικές εξελίξεις;
Δυστυχώς δεν μου προκαλούν κανένα ενδιαφέρον. Προσπαθώ να ενημερώνομαι στοιχειωδώς για πρόσωπα ή νέες τάσεις, αλλά η αλήθεια είναι πως κρατώ απόσταση από αυτό που ονομάζεται σήμερα πολιτική. Απ’ την άλλη, τα έργα που κάνω είναι πολιτικά. Οχι με την έννοια του στρατευμένου θεάτρου. Αυτά έχουν παρέλθει.
• Συμπεριλαμβάνετε και τον Μπρεχτ;
Ναι, με την έννοια ότι δεν τον ανεβάζεις ως κάτι που δεν είναι. Ο Μπρεχτ δεν χρησιμοποιούσε το έργο του για να κάνει μανιφέστο.
• Ομως τον ενέπνεε η πολιτική του ιδεολογία.
Φυσικά, αλλά δεν προκύπτει πουθενά ότι ο καλός πεθαίνει μόνο στην καπιταλιστική κοινωνία. Δεν αγνοείς δηλαδή το υπαρξιακό κομμάτι του «Καλού ανθρώπου του Σετσουάν».
• Σε ποια κοινωνία μπορεί να ζήσει ένας καλός άνθρωπος;
Τι σημαίνει τελικά καλός άνθρωπος; Δεν είναι μόνο ο αλτρουιστής. Είναι και εκείνος που χαίρεται από την ποιότητα και την αυταπάρνηση. Που ενδιαφέρεται να πραγματώσει τη δουλειά του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Οχι απλώς να την κάνει καλά. Να την κάνει με φανατισμό καλά, να την κάνει θεωρώντας ότι θα εισπράξει μεγάλη απόλαυση και ότι αυτό θα είναι σημαντικό για τον άλλον. Από τον ξενοδόχο, που έχει τέλεια σιδερωμένο το σεντόνι, μέχρι τον σκηνοθέτη. Τέτοιος καλός μπορεί να υπάρξει. Είναι ατομική επανάσταση, αρκεί να αποφασιστεί. Να μην επιτρέπεις τη δικαιολογία στον εαυτό σου: «Θα ήθελα να πράξω αλλιώς, αλλά δεν μου επιτρέπει η κοινωνική κατάσταση…
• Πώς αποκτούμε αυτό το… ταλέντο;
Οταν βρίσκεσαι με ανθρώπους που δρουν έτσι, καταλαβαίνεις αμέσως τη διαφορά. Φυσικά είναι θέμα αγωγής, παιδείας. Αν οι γονείς σου σε μεγάλωσαν ανοίγοντας το παράθυρο του αυτοκινήτου για να πετάξεις το σκουπίδι, τότε η απόσταση που πρέπει να διανύσεις για να κάνεις το καλό σε σημαντικότερα πράγματα μεγαλώνει πολύ. Αν εκπαιδεύεσαι στη λογική «δεν το κάνω αυτό, γιατί είναι δουλειά κάποιου άλλου που δεν την έκανε», η απόσταση προς το «καλό» αυξάνει με γεωμετρική πρόοδο. Ζούμε με άλλους. Και ναι, μιλάμε στον πληθυντικό στους μεγαλύτερούς μας, λέμε «ευχαριστώ» γιατί αυτό είναι το καλό, όχι τυπικά, αλλά απολύτως ουσιαστικά.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Η πρώτη μου όπερα ζωντανεύει οικογενειακές εικόνες
• Και από τον «Ιδομενέα» στην πρώτη σας όπερα τον Ιανουάριο του 2015 στην Περμ της Ρωσίας.
Είχα ήδη δύο συναντήσεις με τους σολίστ και τη σκηνογράφο. Είμαι ενθουσιασμένη που ο Θ. Κουρεντζής, καλλιτέχνης που θαυμάζω, μου πρότεινε μια όπερα με την οποία έχω συναισθηματική σχέση. Ζωντανεύει μνήμες οικογενειακές, εικόνες από τα παλιά. Τον πατέρα μου στο πιάνο να τραγουδάει το λιμπρέτο στα ελληνικά –τότε ακόμα μεταφραζόταν-, τη θεία Δάφνη κάπου στο σαλόνι να σιγοντάρει και τη μαμά μου από την κουζίνα. Με υπέροχα ντουέτα και άριες, έρχεται από τον κόσμο του φανταστικού που αγαπώ, κάποτε ακόμα περισσότερο -βλέπε «Ερωτευμένη νεκρή»- κι έχει ψωμί για έναν θεατρικό σκηνοθέτη. Μπορεί να κάνει πολλά με τους ηθοποιούς και το εικαστικό περιβάλλον. Εχει ψευδαισθήσεις, μαγικά, ανθρώπους που περνούν μέσα από τοίχους. Δηλαδή το ακριβώς αντίθετο από τον «Ιδομενέα»…
INFO: Μετάφραση: Εφη Ρευματά. Σκηνικά: Εύα Μανιδάκη. Κοστούμια: Ιωάννα Κουρμπέλα. Μουσική: Λευτέρης Βενιάδης. Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης. Ερμηνεύουν: Λευτέρης Βενιάδης, Παντελής Δεντάκης, Κλήμης Εμπέογλου, Ακύλλας Καραζήσης, Σοφία Κόκκαλη, Ηρώ Μπέζου, Αμαλία Νίνου, Γιάννης Νταλιάνης, Αλεξάνδρα Παντελάκη. 20-22 Ιουλίου, 21.00.
