Του Πολυμέρη Βόγλη*
Η δικτατορία των συνταγματαρχών αποτέλεσε το τελευταίο «επίτευγμα» του μετεμφυλιακού πλέγματος εξουσίας, το οποίο αποτελούσαν ο στρατός, ο βασιλιάς, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η παράταξη της Δεξιάς. Στο τέταρτο του αιώνα, που μεσολάβησε από το τέλος του Εμφυλίου, αυτό το πλέγμα εξουσίας οικοδόμησε ένα κράτος βασισμένο στη διαίρεση μεταξύ των νικητών και των ηττημένων του Εμφυλίου, στη διαιώνιση των διώξεων και διακρίσεων σε βάρος της Αριστεράς και στην καλλιέργεια του αντικομμουνισμού και της εθνικοφροσύνης. Το 1974, υπό το βάρος του πραξικοπήματος κατά του Μακάριου και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, το πλέγμα εξουσίας απονομιμοποιήθηκε πλήρως και αποσυντέθηκε γρήγορα. Η ανάγκη για ρήξη με τους μηχανισμούς και τις ιδέες που είχαν οδηγήσει στην κατάλυση της δημοκρατίας το 1967 και στη στρατιωτική ήττα το 1974 ήταν λαϊκό αίτημα και ταυτόχρονα προϋπόθεση για τη διατήρηση του κοινωνικού-πολιτικού συστήματος. Πιο απλά, η ρήξη με το μετεμφυλιακό πλέγμα εξουσίας ήταν απαραίτητη για τη διατήρηση του αστικού καθεστώτος στην Ελλάδα.
Η μεταπολίτευση, με τη στενή έννοια, ήταν μια σχετικά σύντομη περίοδος που συμβατικά διαρκεί από την 24η Ιουλίου 1974 μέχρι την 7η Ιουνίου 1975, όταν ψηφίστηκε το νέο σύνταγμα. Ο ηγέτης της δεξιάς παράταξης Κωνσταντίνος Καραμανλής είχε τη διορατικότητα να αντιληφθεί την αναγκαιότητα της ρήξης με το παρελθόν. Προχώρησε στη νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος, διοργάνωσε δημοψήφισμα για τη μοναρχία, προχώρησε σε (προσεκτική και περιορισμένη) εκκαθάριση του στρατεύματος, συναίνεσε στην τιμωρία των «πρωταίτιων» του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου και σε μια κίνηση συμβολικής αξίας αποφάσισε την αποχώρηση της Ελλάδας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Επιπλέον, οι αποφάσεις του Κ. Καραμανλή έδειχναν την πρόθεσή του να ανασυγκροτήσει τη Δεξιά παίρνοντας αποστάσεις από το βεβαρημένο παρελθόν της «εθνικόφρονος» Δεξιάς, που είχε ταυτιστεί με τη μοναρχία και, ένα μέρος της, είχε συνεργαστεί με τη χούντα. Με την απόσταση των σαράντα χρόνων που μας χωρίζει από το καλοκαίρι του 1974 μπορούμε να αντιληφθούμε το εύρος της ρήξης με το παρελθόν που είχαν προκαλέσει τόσο η καθολική απονομιμοποίηση της δικτατορίας όσο και η πίεση της κοινωνίας να υπάρξει ουσιαστική θεμελίωση της δημοκρατίας στη χώρα.
Εάν θεωρήσουμε τη μεταπολίτευση ως ρήξη με το παρελθόν και αφετηρία εκδημοκρατισμού, τότε μπορούμε να αντιληφθούμε τη μεταπολίτευση ως μια διαδικασία η οποία ξεκινά το 1974 αλλά τελειώνει πολύ αργότερα. Επόμενη τομή σε αυτή τη μακρά μεταπολίτευση ήταν το 1981. Η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία εγκαινιάζει μια περίοδο στην οποία η ρήξη με το παρελθόν μετατρέπεται σε επανόρθωση του παρελθόντος. Η επανόρθωση του παρελθόντος αφορά από τη μια πλευρά την κατασκευή μιας νέας αφήγησης για το διαιρετικό παρελθόν της δεκαετίας του 1940, στην οποία κεντρική θέση κατείχε η ανάδειξη της Εθνικής Αντίστασης, ως του ηρωικού παρελθόντος που ένωνε το έθνος. Από την άλλη πλευρά, η επανόρθωση του παρελθόντος αφορούσε την αποκατάσταση των αδικιών που είχαν γίνει σε βάρος των αριστερών τις προηγούμενες δεκαετίες. Από την αναγνώριση του ΕΑΜ ως αντιστασιακής οργάνωσης μέχρι την απονομή συντάξεων σε αντιστασιακούς, οι πολιτικές της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ εκείνης της εποχής απηχούσαν τον προσανατολισμό να οικειοποιηθεί το «καλό» παρελθόν (και τις ψήφους) της Αριστεράς αλλά υπογράμμιζαν ότι βάση νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος ήταν η ενσωμάτωση και όχι ο αποκλεισμός. Από αυτήν την άποψη η επανόρθωση του παρελθόντος συνδυάστηκε με τον εκδημοκρατισμό ως συμμετοχή στους θεσμούς. Από την καθιέρωση του δικαιώματος ψήφου στα 18 μέχρι τη συνδιοίκηση στα πανεπιστήμια ή τη συμμετοχή των εργαζομένων στη διοίκηση των επιχειρήσεων, διευρύνθηκε η κοινωνική βάση της πολιτικής νομιμοποίησης των και ταυτόχρονα ισχυροποιήθηκαν οι μηχανισμοί διαμεσολάβησης (οργανώσεις, συνδικάτα, σύλλογοι κ.λπ.).
Το 1989 αποτελεί την τρίτη τομή, που σηματοδοτεί και το τέλος της μακράς μεταπολίτευσης. Η συγκυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας και ενιαίου Συνασπισμού συνιστούσε την υπέρβαση του διαιρετικού παρελθόντος που είχε κληροδοτήσει στην ελληνική κοινωνία η δεκαετία του 1940. Ταυτόχρονα η μεταρρυθμιστική ορμή του εκδημοκρατισμού που είχε εγκαινιάσει η άνοδος του ΠΑΣΟΚ είχε εξαντληθεί δημιουργώντας ποικίλες στρεβλώσεις και προβλήματα (διαφθορά, ελλείμματα, κομματικοποίηση του κρατικού μηχανισμού), ενώ η διεύρυνση της συμμετοχής είχε καταλήξει απλά στη δημιουργία μιας συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας. Με το τέλος της μεταπολίτευσης μια νέα εποχή ξεκινούσε: οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ αμβλύνονταν μέσα από τη μετατροπή τους σε Κεντροδεξιά και Κεντροαριστερά, το αίτημα για «λιγότερο κράτος» αποτελούσε τη νέα ορθοδοξία, η στενή αλληλεξάρτηση πολιτικών ελίτ, επιχειρηματιών και ιδιωτικών ΜΜΕ σφυρηλατούσε το νέο πλέγμα εξουσίας. Διόλου συμπτωματικά, εκείνη τη χρονιά κατέρρεαν τα κομμουνιστικά καθεστώτα στην Ευρώπη. Η εποχή της παγκόσμιας κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού ξεκινούσε.
……………………………………………………………………………………………………….
*Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
