Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη
«Το σχοίνισμα της γραφής
Παπαδιαμαντ(ολογ)ικές μελέτες», Gutenberg, 2014, σελ. 318.
Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού
«Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Ποιητής με τον πεζό λόγο», Gutenberg, 2014, σελ. 156.
Του Αριστοτέλη Σαΐνη
Η αναγνωστική και διδακτική τριβή της Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη με το έργο του μεγάλου Σκιαθίτη είναι γνωστή. Οι μακρινές «Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη» (1987) –κομβικό σημείο εισαγωγής της αφηγηματολογίας στη νεοελληνική φιλολογία– που καθιέρωσαν την καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ως ειδική στον χώρο των παπαδιαμαντικών σπουδών, αποτελούσαν το πρώτο τεκμήριο αυτής της σχέσης, που συνεχίστηκε έκτοτε με κάθε αφορμή. Στον ανά χείρας τόμο περιλαμβάνονται δέκα παπαδιαμαντ(ολογ)ικές μελέτες που εκπονήθηκαν μεταξύ 1992 και 2011, καλύπτουν θεματικά ένα μεγάλο μέρος των προβλημάτων που θέτει το έργο του Σκιαθίτη, γράφτηκαν δε με αφορμή τις επετείους θανάτου και γέννησης του συγγραφέα, το 1991, το 2001 και το 2011. Τρεις δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά. Παρά τη χρονολογική κατάταξη της ύλης, οι εργασίες συσσωματώνονται σε ενότητες, αποκαλύπτοντας τους ερευνητικούς άξονες της ερευνήτριας, η οποία μετατοπίζει διαρκώς την οπτική της, εμπλουτίζοντας τα μεθοδολογικά της εργαλεία: από την κειμενική αφηγηματική ανάλυση στην κριτική πρόσληψη ή την αναγνωστική υποδοχή, και από την ειδολογική προοπτική και την ένταξη του έργου (πρωτότυπου και μεταφραστικού) στο ελληνικό και, κυρίως, το ευρωπαϊκό γραμματολογικό περιβάλλον σε ανοίγματα στις εικαστικές τέχνες, την πολιτισμική θεωρία και τη θεωρία των ιδεών. Παρούσα η ιστορία, αλλά και η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας. Το αποτέλεσμα είναι ένας πλουραλιστικός, μεθοδολογικά σύγχρονος κριτικός λόγος, μια παραμετρική κριτική προσέγγιση του Σκιαθίτη που αναστοχάζεται ανά πάσα στιγμή τις προϋποθέσεις της, έχοντας συνείδηση των ερμηνευτικών ορίων της. Οπως το έργο του ίδιου του Παπαδιαμάντη εξελίσσεται δυναμικά, έτσι και οι έννοιες, οι ιδέες ή ιδεολογήματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς για να ξεκλειδώσουν τα κείμενά του και να ερμηνεύσουν τις «ρωγμές» τους, δεν είναι στατικά, αλλά αναδιαμορφώνονται κάθε φορά «υπό την πίεση του ορίζοντα της ερώτησης που έθεσαν οι μεταγενέστεροι αναγνώστες».
Αίφνης, τι μπορεί να σημαίνει ο όρος «ειδύλλιο» που συνοδεύει κάποια διηγήματα του Σκιαθίτη; Τι σημασιολογικές αποχρώσεις αποκτά ο ειδολογικός όρος σε κείμενα της εποχής και πού ανάγεται η καταγωγή του; Ποιος ο «ειδυλλιακός χρονότοπος» του Παπαδιαμάντη και πώς εξελίσσεται; (βλ. «Η ειδυλλιακή διάσταση της διηγηματογραφίας του Παπαδιαμάντη. Μερικές παρατηρήσεις και προτάσεις») Ή, ακόμα, ποια θα μπορούσε να είναι η σχέση του παπαδιαμαντικού «ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη» με τη φλαμανδική-ολλανδική ζωγραφική που χρησιμοποιήθηκε τον 19ο αιώνα ως αναλογία για το χαρακτηρισμό ρεαλιστικών μυθιστορημάτων; («Η διηγηματογραφία του Παπαδιαμάντη και η ολλανδική ζωγραφική»).
Αλλού η Φαρίνου στρέφει τη ματιά της στην κριτική υποδοχή και τις ιδεολογικές χρήσεις και καταχρήσεις του έργου του, άλλοτε εστιάζοντας μικροσκοπικά στις πρώτες αντιδράσεις της κριτικής («Ο Παπαδιαμάντης στην εποχή του. Φυλλομετρώντας τα τεκμήρια αλλιώς»), άλλοτε μακροσκοπικά στη συνολική υποδοχή μέχρι σήμερα («Μικρή εισαγωγή στην πρόσληψη του Παπαδιαμάντη»), άλλοτε εξετάζοντας συγκεκριμένους κριτικούς: οι ασυνέχειες και οι παλινωδίες της κριτικής σκέψης του Ξενόπουλου από την αρχική άρνηση μέχρι την τελική αποδοχή («Ο Ξενόπουλος κριτικός του Παπαδιαμάντη»), η εξέλιξη της κριτικής ματιάς του Παν. Μουλλά («Ο “Παπαδιαμάντης” του Μουλλά»). Δεν θα μπορούσε από τη συλλογή να λείπει κείμενο και για το έργο και την προσωπικότητα του επίσημου «εκδότη»: «Επαινος Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου».
Τον τόμο συμπληρώνουν εμβριθείς ερμηνευτικές προσεγγίσεις σε συγκεκριμένα διηγήματα: η επιτύμβια παράδοση στο «μοντερνιστικό» «Μοιρολόγι της φώκιας», το πολιτισμικό τοπίο ως «παλίμψηστο» στην «Αγι-Αναστασιά». Τέλος, μια εκτενής μελέτη (σε συνεργασία με την Γ. Γκότση) ανοίγει το ερευνητικό πλάνο προς τον μεταφραστή Παπαδιαμάντη: με βάση τις πρόσφατα γνωστές και μελετημένες «δημιουργικές» μεταφράσεις του Σκιαθίτη, αλλά και τις επιδράσεις του μεταφραστικού του έργου στη μυθοπλασία του, οι συγγραφείς κάνουν λόγο για την «ενιαία λειτουργία της παπαδιαμαντικής ποιητικής» («Παπαδιαμάντης και New Woman Fiction. Σάρας Γκραντ, “Οι Δίδυμοι του ουρανού”»).
……..
Κατ’ εξοχήν αγαπημένος των ποιητών, συχνά ο Παπαδιαμάντης ερμηνεύτηκε στον ορίζοντα του δίπολου ποίηση/πεζογραφία. Ομότιμη καθηγήτρια στο Αθήνησι, η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού υποτιτλίζει τη μελέτη της με την επιγραμματική παρατήρηση του Παλαμά, αναζητώντας την «ποιητικότητα» των παπαδιαμαντικών διηγημάτων όχι μόνο στη γλωσσική επιφάνεια των κειμένων (ρυθμικότητα, κανονιστικές επαναλήψεις, επαναφορά συνταγμάτων κ.λπ.), αλλά και στην οιονεί «βαθεία δομή» του αφηγηματικού υλικού: τους τρόπους οργάνωσης του περιεχομένου. Κατά την Πολίτου, ο Παπαδιαμάντης κατάφερε να ενοφθαλμίσει στην πεζογραφία του τρόπους και δυνατότητες της ποίησης. Μια σειρά τεχνικές, δομές και μορφές (αποδυνάμωση χρονικότητας, στατικότητα, πριμοδότηση της αναλογίας αντί της σχέσης αιτία-αποτέλεσμα, συμβολοποίηση κ.λπ.) υπονομεύουν τον όποιο ρεαλισμό των διηγημάτων, απομακρύνουν τα κείμενα από το γένος της αφηγηματικής πεζογραφίας με ρεαλιστικές ή νατουραλιστικές αποβλέψεις και τα ανάγουν συγχρόνως και στο γένος της λυρικής ποίησης. Εκτός από αγκιστρωμένα στην εποχή τους αναπαραστατικά ρεαλιστικά αφηγήματα, αποκτούν και την «πρόσθετη λειτουργία του άχρονου και αποκαλυπτικού λυρικού ποιήματος» με συμβολιστικές προεκτάσεις.
Οπως και να έχουν τα πράγματα, αισθητικός ή θρησκευτικός, άγιος ή σκοτεινός και εωσφορικός, ρεαλιστής και νατουραλιστής ή συμβολιστής, πεζογράφος ή ποιητής, ο Παπαδιαμάντης αποτελεί αγκωνάρι του Κανόνα της ελληνικής λογοτεχνίας, και η διασταύρωση μαζί του και με το «οριακό» του έργο, που καταφέρνει να επιβιώσει μέχρι σήμερα προκαλώντας τις ερμηνευτικές μας αντοχές, είναι αναπόφευκτη για κάθε αναγνώστη ή μελετητή της ελληνικής πεζογραφίας.
