Της Χαράς Τζαναβάρα
Πολύ πριν από την οικονομική κρίση, τα 45 «Ξενία» της χώρας είχαν ενταχθεί σε άγραφο μνημόνιο απαξίωσης. Η συνειδητή εγκατάλειψή τους ήταν κεντρική επιλογή των κυβερνώντων και… χρεώθηκε στο «ανίκανο»κράτος, ενώ κατά καιρούς διέρρεαν σενάρια σύμφωνα με τα οποία ιδιώτες, κυρίως ξένοι, ήταν έτοιμοι να τα αγοράσουν. Τα επενδυτικά τους σχέδια περιλάμβαναν κατεδάφιση των κτισμάτων και ανέγερση τουριστικών μεγαθήριων που εξασφαλίζουν μεγαλύτερα αλλά πρόσκαιρα κέρδη.
Διαφορετική ήταν η φιλοσοφία αυτής της αλυσίδας μικρών τουριστικών μονάδων, που ξεκίνησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1950 όταν η τότε συντηρητική κυβέρνηση εμπιστεύτηκε τους ειδικούς και πόνταρε στην κατασκευή ξενοδοχείων-μπουτίκ που απευθύνονταν σε επισκέπτες υψηλού επιπέδου. Συγκροτήθηκε ο Εθνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ), που δεν έχει ούτε μακρινή συγγένεια με το σημερινό ΤΑΙΠΕΔ, ο οποίος ανέλαβε τότε μια συντονισμένη καμπάνια παρουσίασης των φυσικών πλεονεκτημάτων της χώρας μας.
Κορυφαίοι αρχιτέκτονες
Σημείο αναφοράς ήταν τα μικρά ξενοδοχεία και για την υλοποίηση του προγράμματος κλήθηκε να δώσει το «παρών» η αφρόκρεμα των αρχιτεκτόνων της εποχής. Η κίνηση αυτή συνδέθηκε με τον Αρη Κωνσταντινίδη, αλλά στην πραγματικότητα ο θεμελιωτής αυτής της μελετητικής ομάδας ήταν ο Χαράλαμπος Σφαέλλος, που διετέλεσε διευθυντής της την περίοδο 1950-58 και στη συνέχεια τού παρέδωσε τη σκυτάλη. Ως την επιβολή της δικτατορίας, οπότε ο Κωνσταντινίδης υπέβαλε την παραίτησή του αρνούμενος να συνεργαστεί με το νέο καθεστώς, η ομάδα αυτή λειτούργησε ως φυτώριο αρχιτεκτονικής σκέψης. «Τα κτιριακά έργα του ΕΟΤ προάγουν την εξέλιξιν της Αρχιτεκτονικής εν Ελλάδι», έγραψε το 1962 ο καθηγητής Π. Μιχελής, από τους πρωτεργάτες της αρχιτεκτονικής σχολής του Πολυτεχνείου.
Για τα ξενοδοχειακά αυτά δημιουργήματα είχαν επιστρατευτεί κορυφαίοι αρχιτέκτονες της εποχής, ανάμεσά τους οι Κ. Κιτσίκης, Γ. Νικολετόπουλος, Φ. Βώκος, Ι. Τριανταφυλλίδης, Δ. Ζήβας, Κ. Σταμάτης, Χ. Μπουγάτσος, Κ. Σπανός και Χ. Μπίτσιος. Δεν έλειψε ο πληθωρικός Δημήτρης Πικιώνης, που υπογράφει τις εγκαταστάσεις στους Δελφούς.
Ψυχή όλης αυτής της προσπάθειας ήταν ο Αρης Κωνσταντινίδης. Γεννημένος στην Αθήνα το 1913, σπούδασε αρχιτεκτονική στο Μόναχο και το 1938 εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ελλάδα. Πριν αναλάβει το πρόγραμμα των «Ξενία», είχε σχεδιάσει πολυκατοικίες, εργατικές κατοικίες και κυρίως εξοχικά, όλα με κοινό χαρακτηριστικό τις λιτές γραμμές και την ανθρώπινη κλίμακά τους.
Αυτό το πνεύμα μετέφερε και στις ξενοδοχειακές μονάδες, οι οποίες κατάφεραν να συνδυάσουν «το ήπιο κλίμα της χώρας και το ιδιαίτερο κάλλος τους ελληνικού τοπίου», όπως περιγράφει ο Αρης Κωνσταντινίδης στο βιβλίο του «Για την Αρχιτεκτονική». Εξηγεί πως «ο αρχιτέκτονας που μελετά το κάθε ξενοδοχείο συμμετέχει στην επιλογή του οικοπέδου και εξετάζει επιτόπου τις συνθήκες της μορφής του εδάφους». Στόχος ήταν η δημιουργία «αισθητικών πυρήνων» για τους οποίους ο κορυφαίος Ελληνας αρχιτέκτονας σημείωνε πως είναι «ίσως ο πιο σημαντικός μοχλός για να αξιοποιηθεί τουριστικά ο ελληνικός χώρος». Είναι ο απλός, αλλά ξεχασμένος στις εποχές τού life style κανόνας χάρη στον οποίο τα «Ξενία» εναρμονίζονται με τον περιβάλλοντα χώρο και γίνονται αναπόσπαστο μέρος του τοπίου.
Η φιλοσοφία που έφερε τουρίστες
Ο δεύτερος, επίσης σημαντικός κανόνας καθόριζε τη σχέση του τουρίστα με την περιοχή. Η μονάδα εξασφάλιζε χώρους απομόνωσης του ενοίκου, αλλά ήταν και ανοιχτή στην τοπική κοινωνία, αφού ο στόχος δεν ήταν να «μαντρωθεί» ο επισκέπτης μέσα στους εσωτερικούς χώρους αλλά να γνωρίσει τα έθιμα της περιοχής και τα ιδιαίτερα προϊόντα της. Καμία σχέση με τη σημερινή κυρίαρχη πολιτική του ισοπεδωτικού και απρόσωπου «all exclusive». Το μέσο για το αισθητικό αποτέλεσμα ήταν τα υλικά κατασκευής. Ο Αρης Κωνσταντινίδης έδωσε έμφαση στις τοπικές πρώτες ύλες, πιστός άλλωστε στη βασική του αντίληψη ότι αρχιτεκτονική μπορεί να γίνει με όλα τα υλικά, αρκεί ο μελετητής του έργου να τα μεταχειριστεί σωστά.
Οι βασικές αρχές είναι ορατές στα υποδειγματικά «Ξενία» σε Μύκονο, Καλαμπάκα, Ανδρο, Παλιούρι Χαλκιδικής και Ολυμπίας, που υπογράφει ο Αρης Κωνσταντινίδης. Στην περίπτωση του «Θεοξένια», όπως είναι γνωστές οι εγκαταστάσεις της Μυκόνου, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το παρεξηγημένο μπετόν και μάλιστα χωρίς επίχρισμα ώστε να λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην τοπική πέτρα των τοίχων και το ξύλο των κουφωμάτων. Ηταν βασική επιλογή του να αναδείξει τον τοπικό γρανίτη, αφήνοντας κατά μέρος τον ασβέστη που κυριαρχούσε στα σπίτια του νησιού και είχε επιβληθεί από τη δικτατορία του Μεταξά για λόγους υγιεινής.
Από το μηδέν στην κορυφή
Το «νησί των ανέμων» δεν έχει να επιδείξει ιδιαίτερα λαμπρές σελίδες πριν από την Επανάσταση του 1821, όπως σημειώνει ο πολεοδόμος Αριστείδης Ρωμανός από την ομάδα που εκπόνησε το σύγχρονο σχέδιο ανάπτυξης της Μυκόνου για λογαριασμό του υπουργείου Περιβάλλοντος. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αντίθεση με τις υπόλοιπες Κυκλάδες δεν διαθέτει αρχαιολογικούς χώρους. Ισως γιατί βρίσκονται συγκεντρωμένοι στη γειτονική Δήλο. Οι ιστορικοί θεωρούν ότι στο νησί υπήρχε ένας μεσαιωνικός οικισμός στον Τούρλο, ενώ ορισμένοι εκτιμούν ότι λειτούργησε και ένας δεύτερος μικρότερος στον Ορνό. Η οικονομικές δυνατότητες της περιοχής ήταν πάντα περιορισμένες και γι' αυτό τον 16ο αιώνα το νησί είχε μείνει ακατοίκητο για μεγάλα διαστήματα. Η στροφή στη ναυτιλία ήταν σχεδόν μονόδρομος και τον 18ο αιώνα ήταν το διαμετακομιστικό κέντρο εμπορίου ανάμεσα στην Πελοπόννησο και τη Μικρά Ασία, χάρη στα 40-50 μεγάλα καΐκια που διέθεταν οι κάτοικοί της. Η παρακμή ήρθε με την είσοδο του ατμού στην κίνηση των βαποριών, εξέλιξη στην οποία δεν ήταν δυνατόν να αντέξουν οι τοπικοί παράγοντες.
Στη δεκαετία του 1960 η Μύκονος, χάρη στο «Θεοξένια», μπαίνει δυναμικά στον παγκόσμιο χάρτη των τουριστικών προορισμών και βασίζει την οικονομία της σε αυτόν τον τομέα, με όλα τα παρατράγουδα που περιλαμβάνει στη σύγχρονη εκδοχή του.
…………………………………………….
1. Στη ρότα των Γάλλων
Στις αρχές του 18ου αιώνα η Μύκονος ήταν στη ρότα των γαλλικών πλοίων στα δρομολόγια προς Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη, ενώ ο αγγλικός στόλος ακολουθούσε τη διαδρομή μέσω Ανδρου και ανατολικής Εύβοιας
2. Οι αντιθέσεις
Τα μυκονιάτικα σπίτια, σε αντίθεση με τις σύγχρονες βίλες των επωνύμων, ήταν μικρά. Είχαν δύο ορόφους, που συχνά ανήκαν σε διαφορετικούς ιδιοκτήτες, και οι κάτοικοι ήταν πρωτοπόροι στη θεσμοθέτηση της οριζόντιας ιδιοκτησίας πολύ πριν εφαρμοστεί στις πολυκατοικίες
3. Οι σκάλες και τα καταστέγια
Χαρακτηριστικό στοιχείο της πρόσοψης ήταν η εξωτερική σκάλα. Συνήθως ήταν πέτρινη και σπανίως ξύλινη που θύμιζε τις καραβίσιες. Στη Χώρα υπάρχουν 1-2 ίχνη από τα καταστέγια, τις ξύλινες κατασκευές που ένωναν δύο απέναντι κατοικίες στο επίπεδο του πρώτου ορόφου.
