Της Χαράς Τζαναβάρα
Το δημοτικό θέατρο «Απόλλων» στην Ερμούπολη ήταν το αυτονόητο αποτέλεσμα της πλούσιας θεατρικής κίνησης που είχε αναπτυχθεί στην πολυπολιτισμική Σύρο και χρονολογείται από το 1826. Διάφοροι θίασοι, κυρίως από την Ιταλία, έδιναν παραστάσεις σε αποθήκες, παράγκες και άλλους ακατάλληλους χώρους, ενώ είχαν δημιουργηθεί ερασιτεχνικοί θίασοι με πρωτοβουλία της συγγραφέως Ευανθίας Καΐρη, αδελφής του λόγιου Θεόφιλου Καΐρη.
Το νησί, με τη μακραίωνη ιστορία και την καίρια γεωγραφική του θέση στο κέντρο των Κυκλάδων, είχε αρχίσει να γνωρίζει κατακόρυφη ανάπτυξη λίγο μετά την απελευθέρωση της χώρας μας από την τουρκική κατοχή. Ως τότε κέντρο του ήταν η Ανω Σύρος, αλλά οι νέες οικονομικές συνθήκες, που έφεραν δυναμικά στο προσκήνιο τη ναυτιλία, τη βιομηχανία και το εμπόριο, οδήγησαν στη δημιουργία του πρώτου παραθαλάσσιου οικισμού, ο οποίος ονομάστηκε Ερμούπολη, προς τιμήν του Ερμή, του αρχαίου θεού του εμπορίου.
Στα τέλη του 19ου αιώνα διαθέτει πάνω από 20.000 κατοίκους και ήταν η δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της Ελλάδας μετά την Αθήνα. Η ακμή της πόλης αποτυπώνεται με τον πιο αδιάψευστο τρόπο στα υποδειγματικά αρχοντόσπιτα, τις πλατείες και τους δρόμους, που αναδεικνύουν την Ερμούπολη στην πιο όμορφη πόλη της ελληνικής επαρχίας. Σε αντίθεση με άλλα αναπτυσσόμενα αστικά περιφερειακά κέντρα, όπως η Πάτρα, η Χαλκίδα και Καλαμάτα, που μιμούνται την Αθήνα και αντιγράφουν τα νεοκλασικά της, η Ερμούπολη έχει το δικό της ύφος που συνδυάζει τη νησιώτικη αρχιτεκτονική με στοιχεία από τη δυτική Ευρώπη τα οποία μετέφεραν οι κοσμογυρισμένοι κάτοικοί της.
Ανάπτυξη με σχέδιο
Από το 1837 η πόλη διαθέτει εγκεκριμένο πολεοδομικό σχέδιο, που είχε εκπονήσει ο Wilhem von Weiler, ένας από τους Βαυαρούς μηχανικούς που είχε φέρει ο Οθωνας στην Ελλάδα. Βεβαίως, κατά τις ελληνικές συνήθειες, πολλές από τις προτάσεις του έμελλε να μείνουν στα χαρτιά, λόγω των αντιδράσεων από θιγόμενους ιδιοκτήτες γης. Κατασκευάστηκαν όμως η λιθόστρωτη προκυμαία της Αιμασιάς, η σημερινή πλατεία Μιαούλη (τότε Οθωνα) και ο φαρδύς δρόμος που συνδέει την παραλιακή ζώνη με την κεντρική πλατεία. Οι σπουδαίοι Ελληνες νομομηχανικοί που τον διαδέχθηκαν φρόντισαν να βάλουν κανόνες και στην επέκταση της πόλης, που ακριβώς γι' αυτό τον λόγο δεν αναπτύχθηκε άναρχα όπως οι υπόλοιπες ελληνικές πόλεις.
Στην αρχιτεκτονική καθοριστική ήταν η παρουσία του επίσης Βαυαρού Johann Erlacher, που σχεδίασε το πρώτο γυμνάσιο, τις μεγάλες αποθήκες, το λοιμοκαθαρτήριο και τα πιο αξιόλογα αρχοντικά της Ερμούπολης. Ηταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη θηραϊκή γη, την μπορτσελάνα, στην οικοδομική, ενώ κυριότερη συμβολή του ήταν η εκπαίδευση Ελλήνων μηχανικών και τεχνιτών στα μυστικά της δόμησης.
Η οικονομική ευρωστία της πόλης ήταν εμφανής, αλλά έχει ενδιαφέρον ότι στη Σύρο εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά συστήματα κοινωνικής οργάνωσης που παραπέμπουν στους θεσμούς της αρχαίας Αθήνας. Δεν είναι τυχαίο ότι εδώ δημιουργήθηκε το πρώτο εργατικό σωματείο της χώρας και πραγματοποιήθηκε ο πρώτος απεργιακός αγώνας.
Αξιοσημείωτη είναι η πολιτιστική ανάπτυξη του νησιού. Στα τέλη του 1861 επιφανείς πολίτες με επικεφαλής τον Μικέ Σαλβάγο υποβάλλουν στο δημοτικό συμβούλιο πρόταση για τη δημιουργία θεάτρου «διά συνεταιρισμού». Μετά την ομόφωνη έγκριση της πρότασης προχώρησαν στη συγκέντρωση του αρχικού κεφαλαίου που έφθανε τις 60.000 δραχμές. Χρειάστηκε να γίνουν και νέες προσπάθειες για να εξασφαλιστεί το κονδύλι των 199.461 δραχμών που απαιτήθηκαν για την κατασκευή του κτιρίου, που έμελλε να σηματοδοτήσει την «ταυτότητα» της πρωτεύουσας των Κυκλάδων.
Τα σχέδια ανατέθηκαν στον Ιταλό μηχανικό του δήμου, Pietro Sampo. Ισως γι' αυτό υπάρχει η άποψη ότι το θέατρο αποτελεί μικρογραφία της περίφημης Σκάλας του Μιλάνου. Στην πραγματικότητα έχει μεγάλη δόση… Ιταλίας, με εμφανείς επιρροές από το θέατρο San Carlo της Νάπολης και κυρίως του Teatro della Pergola της Φλωρεντίας. Η θολωτή οροφή του όμως παραπέμπει περισσότερο σε γαλλικά πρότυπα.
Λιτό εξωτερικά
Η εξωτερική όψη του διώροφου κτιρίου είναι λιτή. Μοναδικό στολίδι της, ο πωρόλιθος που χρησιμοποιήθηκε για να υπογραμμίσει τα όρια ανάμεσα στο υπερυψωμένο ισόγειο και τον πάνω όροφο. Κυριαρχούν τα τόξα της κεντρικής εισόδου και τα γεωμετρικά παράθυρα που εξασφαλίζουν φυσικό φωτισμό στο εσωτερικό του κτίσματος.
Το εσωτερικό έχει περισσότερη χάρη. Ξεχωρίζει το προσκήνιο με τις παραστάδες κορινθιακού ρυθμού, το οποίο είναι και το μόνο στοιχείο του κτιρίου που παραπέμπει στην περίφημη Σκάλα του Μιλάνου. Η οροφή, εκτός από τους εντυπωσιακούς πολυελαίους με τα χρωματιστά κρύσταλλα, διέθετε θαυμάσιες παραστάσεις με τις μορφές κορυφαίων καλλιτεχνών, όπως ο Μότσαρτ, ο Δάντης, αλλά και ο Αισχύλος. Η σκηνή ήταν μάλλον περιορισμένη για τις ανάγκες του λυρικού θεάτρου, αλλά αυτό δεν ήταν εμπόδιο για τη φιλοξενία μεγάλων θιάσων.
Η θεμελίωση του θεάτρου έγινε στα τέλη του 1862 και σε λιγότερο από δύο χρόνια έγιναν τα πανηγυρικά του εγκαίνια. Από πολύ νωρίς όμως παρουσιάστηκαν προβλήματα στη στατικότητά του, γι' αυτό και οι πρώτες εκτεταμένες ανακαινίσεις χρονολογούνται από το 1874 και ακολούθησαν άλλες τρεις. Η χαριστική βολή ήρθε με τους βομβαρδισμούς του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, που αχρήστευσαν το κτίριο και οδήγησαν σε επεμβάσεις, οι οποίες αλλοίωσαν τη φυσιογνωμία του. Το θέατρο έμεινε κλειστό για αρκετά χρόνια και το 1970 χρειάστηκε νέες σωστικές εργασίες, που έγιναν με ευθύνη των τοπικών αρχών. Οταν άνοιξε πάλι τις πύλες του, οι θεατές ανακάλυψαν ότι τα δύο ξύλινα θεωρία είχαν αντικατασταθεί από απαράδεκτης αισθητικής τσιμεντένιες κατασκευές.
Οι αρχιτεκτονικές «ανορθογραφίες» διορθώθηκαν το 2000 με βάση τις μελέτες του αρχιτέκτονα Πέτρου Πικιώνη, που υλοποιήθηκαν με ευθύνη του υπουργείου Πολιτισμού και των υπηρεσιών του δήμου.
1 Ευτυχής…
Η Σύρος κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους και υπάρχουν ευρήματα από την τρίτη π.Χ. χιλιετία. Για το όνομά της υπάρχουν δύο εκδοχές. Η πρώτη αναφέρει τη φοινικική λέξη Ουσύρα, που σημαίνει ευτυχής, και η δεύτερη από το Συρ, που μεταφράζεται σε βράχο.
2 Με Βέρντι
Τα εγκαίνια του θεάτρου «Απόλλων» έγιναν τον Απρίλιο του 1864 με τον Ριγκολέτο του Βέρντι και τέσσερα μελοδράματα. Τον Μάρτιο του 1953 η κορυφαία ηθοποιός Μαρίκα Κοτοπούλη έδωσε σε αυτό την τελευταία παράσταση της ζωής της.
3 Το πρώτο
Το δημοτικό θέατρο της Ερμούπολης προηγήθηκε αυτού της Καλαμάτας (1867), της Πάτρας (1872), του Πύργου (1878) και του Βόλου (1896), ενώ το σημερινό Εθνικό, τότε Βασιλικό, Θέατρο της Αθήνας είναι έργο του 1891. Βεβαίως προϋπήρχαν θέατρα στα Επτάνησα, που είχαν λειτουργήσει πριν από τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
