Της Μικέλας Χαρτουλάρη
Το αντίδοτο στον ωφελιμισμό
Αν υπάρχει μια κόλαση των ζωντανών, αυτή είναι η κόλαση που διαμορφώνουμε με τη συμβίωσή μας, έγραφε ο Ιταλο Καλβίνο στις Αόρατες πόλεις, υπογραμμίζοντας το 1972 κάτι που ισχύει και για εμάς σήμερα: «Δύο τρόποι υπάρχουν για να μην υποφέρουμε. Ο πρώτος, ο εύκολος για τους πολλούς, είναι να αποδεχτούν την κόλαση και να γίνουν τμήμα της μέχρι να καταλήξουν να μην τη βλέπουν πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή προσοχή και διάθεση για μάθηση: να μάθουμε να αναγνωρίζουμε ποιος και τι μέσα στην κόλαση, δεν είναι κόλαση, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο» (Καστανιώτης 2004, μτφ. Α. Χρυσοστομίδης).
Αυτή την παραίνεση του εκλεκτού Ιταλού συγγραφέα, τη βρίσκουμε χωνεμένη μαζί με πλήθος σχόλια από κορυφαίες πένες, στη Χρησιμότητα του άχρηστου, ένα πολύ πρόσφατο δοκίμιο υψηλής θερμοκρασίας, που επιτίθεται στην ωφελιμιστική νοοτροπία του homo œconomicus και των διαχειριστών της κρίσης (Αγρα, μτφ. Ανταίος Χρυσοστομίδης). Είναι το Μανιφέστο του Νούτσιο Oρντινε, καθηγητή Ιταλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας και αρθρογράφου στην “Κοριέρε ντελα Σέρα” (βλ. συνέντευξη στην «Εφ.Συν.» 9/8), ο οποίος υπερασπίζεται εκείνη την κουλτούρα και εκείνη την παιδεία, εκείνες τις γνώσεις και εκείνες τις δραστηριότητες όπως οι κλασικές γλώσσες και η λογοτεχνία ή οι ανθρωπιστικές σπουδές και η επιστημονική έρευνα, που εξοστρακίζονται με την αιτιολογία ότι είναι οικονομικά ασύμφορες και επαγγελματικά αδιέξοδες, ότι είναι περιττές, ανώφελες, μη παραγωγικές· μια άχρηστη εκκεντρικότητα που δεν παίρνει υπόψη της την πραγματική πραγματικότητα.
Το πρόβλημα είναι πολιτικό και έχει γεννηθεί πολύ πριν από τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Διαβάζει κανείς τα φλογερά επιχειρήματα ή τα κατηγορώ που έχει συγκεντρώσει ο Ορντινε (και το δοκίμιο του παιδαγωγού Εϊμπρααμ Φλέξνερ στο παράρτημα), μεταφρασμένα τα περισσότερα για πρώτη φορά, και εντυπωσιάζεται. Αριστοτέλης, Σαίξπηρ, Θερβάντες, Μονταίνιος, Ουγκώ, Βολταίρος, Λεοπάρντι, Ντίκενς, Στήβενσον, Κέυνς, Μπατάιγ, Ιονέσκο, Τζορτζ Στάινερ, Μάρθα Νουσμπάουμ, Γκαρσία Μάρκες, Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας κ.ά. Θα ταίριαζε θαυμάσια και ο Ε.Χ. Γονατάς!
Ομως από τη δεκαετία του 2000 τα πράγματα αγρίεψαν και η κρίση έδωσε το τέλειο πρόσχημα για την εδραίωση ενός χρησιμοθηρικού συστήματος αξιών. Με παραδείγματα κυρίως από τις μεταρρυθμίσεις στις ΗΠΑ, στη Γαλλία, την Ιταλία και τη Βρετανία, ο Νούτσιο Oρντινε επισημαίνει ότι «οι ανθρωπιστικές επιστήμες περιθωριοποιούνται στα σχολικά προγράμματα, στα κονδύλια των κρατικών προϋπολογισμών και στις επιχορηγήσεις ιδιωτικών οργανισμών και ιδρυμάτων» με τη δικαιολογία ότι δεν αποφέρουν γρήγορο και απτό οικονομικό όφελος. Ακόμα και τα πιο ονομαστά πανεπιστήμια λειτουργούν πλέον με τις αρχές των επιχειρήσεων, με πρυτάνεις-μάνατζερ και φοιτητές-πελάτες, ρίχνοντας το επίπεδο σπουδών προκειμένου να στείλουν τους πτυχιούχους μια ώρα αρχύτερα στον κόσμο της αγοράς εργασίας. Το νέο αυτό πνεύμα, σχολιάζει ο Ορντινε, συνδέεται με μια «λανθασμένη αντίληψη για την πρόοδο», και με τις κούφιες προσδοκίες μιας «υπεροπτικής» εποχής στην οποία βασιλεύει η «περιφρόνηση για την κοινωνική δικαιοσύνη και για τη γνώση».
Ο ήρωας της αχρηστίας
Ο αναγνώστης θα θυμηθεί εδώ ότι η συζήτηση αυτή έχει γίνει και στην Ελλάδα με αφορμή τον «Νόμο Διαμαντοπούλου» και τη σθεναρή αντίδραση της ακαδημαϊκής κοινότητας της ριζοσπαστικής αριστεράς, η οποία δικαιώνεται με τούτο το βιβλίο. Ομως η ματιά του Ορντινε προχωρά πιο μακριά. Ο Ιταλός καθηγητής συνδέει τη σφαίρα της παιδείας με τη σφαίρα του πολιτισμού και «διαβάζει» την άλωσή τους από τη λογική του κέρδους, ως ένα ευρύτερο φαινόμενο που έχει να κάνει με την εξάπλωση μιας γραφειοκρατικής κουλτούρας «του χρήσιμου». Απέναντί της μας καλεί να αντιτάξουμε την ελεύθερη κουλτούρα «του καλού», επιστρατεύοντας το ανήσυχο και ανιδιοτελές πνεύμα της «πολιτισμικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας», που «δίνει νόημα στη ζωή». Αυτό άλλωστε κυνηγά και ο Δον Κιχότε, «ο κατεξοχήν ήρωας της αχρηστίας», ο οποίος ρίχνεται στην περιπέτεια για να υπηρετήσει τα ιδανικά του.
…………………………………………….
Ο δύσκολος εξανθρωπισμός
Μη γελιόμαστε όμως. Η κουλτούρα και η παιδεία δεν προσφέρουν εγγυήσεις ότι μπορούν πράγματι να είναι (αλλιώς) χρήσιμες, ότι μπορούν δηλαδή να εξανθρωπίσουν την ανθρωπότητα. Αντίθετα, έχουμε δει πολλές φορές, σημειώνει ο Νούτσιο Ορντινε, στοχαστές και καλλιτέχνες να στέκονται αδιάφοροι μπροστά σε απάνθρωπα μέτρα ή και να είναι ηθικά συνένοχοι των καθεστώτων ή των δικτατόρων που τα επέλεξαν. Εχουμε δει, θυμίζει και ο Τζορτζ Στάινερ, ότι ούτε η άλλη κουλτούρα ούτε η πεφωτισμένη ορθότητα μπόρεσαν να λειτουργήσουν ως αποτελεσματικό φράγμα στη βαρβαρότητα του ολοκληρωτισμού. Χαρακτηριστική στα δικά μας, η περσινή δολοφονία από χρυσαυγίτες του ράπερ Παύλου Φύσσα… Αρα; Τι περιμένουμε τελικά από την καλλιέργεια του λεγόμενου «άχρηστου»;
Περιμένουμε το αντίδοτο που θα μας βοηθήσει να διακρίνουμε την ακτίνα φωτός, να υπερασπιστούμε την αξιοπρέπειά μας, «να αντισταθούμε στην απερήμωση του πνεύματος». Ανεξάρτητα από το πόσο ψωμί μπορούμε να αγοράσουμε με τα παραμύθια των ποιητών, γράφει χαρακτηριστικά ο Ορντινε, αυτά παραμένουν απαραίτητα για να καταλάβουμε ποια είναι τα πράγματα που έχουμε ανάγκη. Τη λογοτεχνία, λ.χ. την έχουμε ανάγκη επειδή η δημιουργική πράξη που της δίνει ζωή, και μόνο με την ύπαρξή της εκφράζει «μια εναλλακτική αξία στην ηγεμονία των νόμων της αγοράς και του κέρδους». Εχει ενδιαφέρον εδώ το ότι ο συγγραφέας δεν κάνει τη διάκριση ανάμεσα στην «ποιοτική» και την «εμπορική» λογοτεχνία ούτε ανάμεσα στην «καθαρόαιμη» και τη «στρατευμένη» λογοτεχνία. Εκείνο που τον απασχολεί είναι η αντίσταση της τέχνης και της παιδείας στη «βαρβαρότητα του ωφέλιμου», η οποία έφτασε να «διαφθείρει τις κοινωνικές σχέσεις και τα πιο ιδιωτικά μας αισθήματα».
Οι ανθρωπιστικές γνώσεις και η λογοτεχνία, επιμένει ο Ορντινε, αποτελούν το «ιδανικό αμνιακό υγρό» στο οποίο μπορούν να έχουν μια σταθερή ανάπτυξη «οι ιδέες της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, του πλουραλισμού, της ισότητας, του δικαιώματος στην κριτική, της ανοχής, της αλληλεγγύης, του κοινού καλού…»
Προεκτείνοντας τον στοχασμό του μπορούμε να πούμε ότι γι’ αυτούς τους λόγους, σήμερα, στα ελληνικά πράγματα, είναι πιο κρίσιμο παρά ποτέ το πώς θα διατεθούν τα κονδύλια του ΕΣΠΑ. Πόσο μάλλον αφού το μεγάλο κεφάλαιο μέσω των κοινωφελών Ιδρυμάτων (Νιάρχου, Ωνάση, Δασκαλόπουλου, Μποδοσάκη κ.ά.) έχει πάρει τη σκυτάλη από το ενδοτικό κράτος, και με τα δώρα του διαμορφώνει καθοριστικά τον νέο κανόνα της κουλτούρας. Χρειάζεται λοιπόν μια δημόσια πολιτική ενίσχυσης όχι μονάχα των άχρηστων γνώσεων, αλλά της πολιτισμικής δημοκρατίας γενικότερα. Αυτό το θέμα διερευνούν δυο συγγενή ελληνικά δοκίμια, η Πολιτική του πολιτισμού της Μυρσίνης Ζορμπά (Πατάκης) και τα Πεδία μάχης αφύλακτα του Αρη Μαραγκόπουλου (Τόπος), ενώ και το περιοδικό www.chronosmag.eu το επεξεργάζεται σε ένα Εργαστήρι προβληματισμού.
