Σε λιγότερα από 500 τετραγωνικά «χώρεσε» η πλούσια παράδοση μαρμαροτεχνίας του νησιού, που στην κοινή γνώμη ταυτίζεται μόνο με τη γιορτή της Παναγιάς. Σημαντικός παράγοντας ανάπτυξης από την αρχαιότητα έως σήμερα, το μάρμαρο και η πολύπλοκη επεξεργασία του στάθηκαν η αφορμή για να ξεπηδήσουν οι περιζήτητοι τεχνίτες, οι οποίοι από τα τέλη του 19ου αιώνα έβαλαν τη σφραγίδα τους στα σημαντικότερα νεοκλασικά της Αθήνας και κυρίως στα αγάλματα που κοσμούν δημόσιους χώρους
Της Χαράς Τζαναβάρα
Η φύση, αλλά και τα «παιχνίδια» της Ιστορίας καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της Τήνου, του τρίτου σε έκταση νησιού των Κυκλάδων. Για τους πολλούς το όνομά του παραπέμπει μόνο σε τόπο προσκυνήματος κάθε Δεκαπενταύγουστο, λόγω της θαυματουργής εικόνας και του επιβλητικού ναού της Μεγαλόχαρης. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι το εκκλησιαστικό συγκρότημα χτίστηκε με την εθελοντική εργασία των κατοίκων του νησιού κατά την ταραγμένη περίοδο 1823-1831 και αποτέλεσε το πρώτο δημόσιο κτίσμα του νεοελληνικού κράτους. Πρωτομάστορας ήταν ο ντόπιος μαρμαροτεχνίτης Χατζησίμος Νικολάου, υπό την επίβλεψη του σπουδαίου επιστήμονα της εποχής, του επίσης Τηνιακού Ευστράτιου Καλονάρη.
Το μάρμαρο, βασική αλλά άγνωστη πηγή ανάπτυξης της Τήνου, συνδέεται με φυσικές αλλά και ιστορικές ιδιαιτερότητες του νησιού. Κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους, αλλά δεν έχει να επιδείξει σημαντικά αρχαία μνημεία. Συνδέεται με αρχαίους μύθους με πρωταγωνιστή τον Ποσειδώνα και καταγράφεται ως Υδρούσα, για τα άφθονα νερά του σε σχέση με άλλα κυκλαδονήσια, αλλά και ως Οφιούσα, που αρκετοί μελετητές αποδίδουν στα πολλά φίδια.
Κατά τον Μεσαίωνα πέρασε για περισσότερους από τέσσερις αιώνες στην κυριαρχία των Βενετών και σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα κατακτήθηκε από τους Τούρκους μόλις το 1715. Αυτή η ιδιομορφία εξασφάλισε για τους κατοίκους δυνατότητες να ασχοληθούν με την εξόρυξη και τη σμίλευση του περίφημου λευκού αλλά και του πράσινου μαρμάρου που κρύβει στα σπλάχνα του το νησί, ιδιαίτερα στη βόρεια πλευρά του. Πάντως η Τήνος σήκωσε τη σημαία της Επανάστασης κατά της τουρκικής κατοχής στις 31 Μαρτίου 1821 και πολλοί κάτοικοι έδωσαν δυναμικά το «παρών» στον απελευθερωτικό αγώνα.
Η μαρμαροτεχνία είναι γνωστή από την αρχαιότητα και, σύμφωνα με ορισμένες ιστορικές πηγές, για ένα μικρό διάστημα την είχε διδάξει στους κατοίκους ο Φειδίας, ο πρωτομάστορας του Παρθενώνα και των άλλων μνημείων του 5ου π.Χ., του «χρυσού αιώνα» της Αθήνας, που πέρασε από το νησί πριν καταλήξει στον τόπο εξορίας του, την ιερή Δήλο. Γνώρισε όμως ιδιαίτερη άνθηση κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Αφετηρία ήταν τα πλούσια λατομία μαρμάρου που υπάρχουν στο βόρειο, ιδιαίτερα άγονο τμήμα του νησιού. «Ο μαντρακάς (σ.σ. το βασικό εργαλείο επεξεργασίας μαρμάρου) δεν έπαψε να χτυπά στο νησί», λένε οι ντόπιοι και δεν αναφέρονται μόνον στην παραδοσιακή ενασχόληση με τη μαρμαροτεχνία, αλλά και στο γεγονός ότι η τεχνολογική εξέλιξη έχει επηρεάσει ελάχιστα τον τρόπο επεξεργασίας του σπάνιου αυτού υλικού. Τα μυστικά μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά, αφού ο εντοπισμός και η εξόρυξη του υλικού δεν μαθαίνεται στα θρανία. Στη δεκαετία του 1950 δοκιμάστηκαν και απέτυχαν νέες τεχνικές εξόρυξης.
Οικισμοί, όπως τα Ιστέρνια, η Καρδιανή, τα Πλατιά, ο Βεναρδάδος, ο Πάνορμος, ο Μαρλάς, ο Μαμάδος και κυρίως ο Πύργος, συνθέτουν ένα ανοιχτό μουσείο μαρμάρου, καθώς είναι το υλικό που κυριαρχεί σε δρόμους, πλατείες και σπίτια, δίνοντας υπόσταση στη φράση των ντόπιων πως η Τήνος φτιάχτηκε από τους… κατοίκους της. Στις αρχές του 20ού αιώνα, μόνον ο Πύργος διέθετε περίπου 500 μαρμαράδες και 100 λατόμους. Η φήμη τους είχε ενισχυθεί από το 1834, όταν ο Οθωνας προσκάλεσε στην Αθήνα τους καλύτερους τεχνίτες για δουλέψουν στην κατασκευή των ανακτόρων, του πανεπιστήμιου και άλλων σημαντικών κτιρίων τής τότε νέας πρωτεύουσας, αφού το μάρμαρο έχει κυρίαρχο ρόλο στον νεοκλασικισμό. Πολλοί εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά, αλλά λίγες δεκαετίες αργότερα καταγράφεται αντίστροφη κίνηση με την επιστροφή μαρμαροτεχνιτών στο νησί, οι οποίοι συνέβαλαν στη νέα άνθηση των οικογενειακών επιχειρήσεων. Ο Γιαννούλης Χαλεπάς και ο Δημήτριος Φιλιππότης είναι οι πιο ξεχωριστοί αλλά όχι οι μόνοι καλλιτέχνες του 19ου αιώνα στους οποίους περίοπτη θέση καταλαμβάνουν οι αδελφοί Φυτάλη, ο Λάζαρος και Αντώνιος Σώχος, ο Λουκάς Δούκας, ο Ευρυβιάδης Λαμπαδίτης, οι αδελφοί Λυρίτη, ο Γ. Καπαριάς και τα δυο παιδιά του, ο Κ. Περράκης και Χ. Τζεβελόπουλος.
Η ιδέα της δημιουργίας μουσείου είχε ξεκινήσει από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, αλλά καταλύτης ήταν ο νεανικός ενθουσιασμός και η ευρηματικότητα, που αποτυπώθηκαν στη διπλωματική εργασία δύο φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου, του Νίκου Βενιανάκη και του Ιάσονα Καβαλλίνη, και τη συμβολή της τότε καθηγήτριάς τους, Μάχης Καραλή. Τον χώρο, δίπλα στην Προπαρασκευαστική Σχολή Μαρμαροτεχνίας, που λειτουργεί από το 1955, προσέφερε η κοινότητα Πύργου, αλλά χρειάστηκε η παρέμβαση του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Πειραιώς για να πάρει σάρκα και οστά, με την ένταξή του στο δίκτυο των θεματικών μουσείων που διαθέτει σε επιλεγμένες περιοχές της χώρας.
Το λιτό συγκρότημα των 490 τετραγωνικών, που εγκαινιάστηκε την άνοιξη του 2008, κατασκευάστηκε από τοπική πέτρα και εμφανές μπετόν. Δημιουργεί μια πέτρινη κιβωτό που χωρίζεται σε οκτώ μεγάλες ενότητες, στις οποίες φιλοξενούνται ένα ολόκληρο λατομείο και εργαστήριο μαρμαροτεχνίας, με όλα τους τα εργαλεία. Πολύτιμα αρχεία, αλλά και ενημερωτικά στοιχεία για την παραγωγή μαρμάρου σε όλη τη χώρα λειτουργούν ως πόλος έλξης για τους επισκέπτες.
Τις εντυπώσεις, όμως, κλέβει η παλιά μπίγα (ανυψωτική μηχανή) και η σέσουλα (το βαγονέτο μεταφοράς), αντιπροσωπευτικά δείγματα της βιομηχανικής αρχαιολογίας του κλάδου, που εντοπίστηκαν στο λατομείο Καραγιώργη στη Βαθή και μεταφέρθηκαν στον περίβολο του μουσείου για να εξελιχθούν σε σήμα κατατεθέν για όλη την περιοχή.
1
Σύμβολα
Μαρμάρινα στοιχεία στολίζουν κυρίως ναούς, αλλά στην Τήνο είναι κομμάτι του φεγγίτη ή του υπέρθυρου, του νοητού συνόρου ανάμεσα στον έξω κόσμο και τον ιδιωτικό χώρο. Η διακόσμησή τους με επιλεγμένα σύμβολα συνδέεται με την προσπάθεια του ιδιοκτήτη να αφήσει έξω από την οικογενειακή εστία το κακό.
2
Η γνώση
Οι μαρμαροτεχνίτες ξεκίνησαν ως αυτοδίδακτοι, αλλά πολύ γρήγορα συνειδητοποίησαν την ανάγκη της γνώσης και άρχισαν να φοιτούν στο «Σχολείο των Τεχνών», όπως είναι η πρώτη ονομασία του Πολυτεχνείου.
3
Ο Χαλεπάς
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς θεωρείται ο «Φειδίας της νεότερης Ελλάδας». Γεννημένος στον Πύργο της Τήνου το 1851, συνέδεσε το όνομά του με την περίφημη «Κοιμωμένη», που κοσμεί το Α' Νεκροταφείο της Αθήνας. Σημαδεύτηκε όμως από το προσωπικό του δράμα, που τον οδήγησε στο ψυχιατρείο αλλά και στη βίαιη απομάκρυνσή του από την τέχνη που αγαπούσε από την ίδια του τη μητέρα, η οποία πίστευε ότι προστάτευε το παιδί της. Μετά τον θάνατό της, συνέχισε τον δημιουργικό του δρόμο και πέθανε το 1938 κοντά στην οικογένειά του και «μέσα στην πανελλήνια δόξα».
