SIMONE WEIL
«Ανάγκη για ρίζες»
Πρόλογος: T. S. Eliot. Μετάφραση: Μαρία Μαλαφέκα. Κέδρος, 2014, σελ. 297
Του Θανάση Γιαλκέτση
Η Σιμόν Βέιλ (1909-1943) είναι ένα από τα πιο φωτεινά πνεύματα που μπορεί να συναντήσει κανείς στην ιστορία του σκοτεινού εικοστού αιώνα. Η Βέιλ είδε, έζησε, γνώρισε και αναμετρήθηκε με το «κακό», χωρίς να μολυνθεί καθόλου από αυτό. Η ζωή και το έργο της εμπνέονται από τη θέληση να απαρνηθεί κάθε προνόμιο, για να ταυτιστεί με τους ταπεινούς και τους απόκληρους, να μοιραστεί τα βάσανα και τις δοκιμασίες τους. Εχει μελετήσει τον Μαρξ ήδη από τα σχολικά θρανία και νεότατη μετέχει στις εργατικές κινητοποιήσεις και συνεργάζεται με τα επαναστατικά συνδικάτα. Στα 25 της χρόνια, σταματάει τη διδασκαλία για να εργαστεί επί ένα χρόνο στα εργοστάσια. Το 1936 πηγαίνει στην Ισπανία για να πολεμήσει στον εμφύλιο πόλεμο. Συμμετέχει έπειτα στην Αντίσταση. Επαναστάτρια χωρίς κόμμα –και ενάντια στα κόμματα- και, στα τελευταία χρόνια της ζωής της, χριστιανή χωρίς εκκλησία –και ενάντια στις εκκλησίες.
Η Βέιλ γράφει το «Ανάγκη για ρίζες» στη διάρκεια του τελευταίου έτους της ζωής της. Εργάζεται τότε στο αρχηγείο της γαλλικής Αντίστασης στο Λονδίνο. Στο βιβλίο της αυτό σκιαγραφεί ένα νέο σύστημα αξιών και ένα νέο υπόδειγμα κοινωνικών σχέσεων, με βάση τα οποία πρέπει να επιδιωχθεί η ηθική, πνευματική και πολιτική ανασυγκρότηση της Γαλλίας μετά την Απελευθέρωση. Η Βέιλ συντάσσει έναν κατάλογο των πρωταρχικών αναγκών της ψυχής, που παίρνει τη μορφή διακήρυξης καθηκόντων και υποχρεώσεων απέναντι στον άνθρωπο και την κοινωνία.
Προτάσσοντας τις υποχρεώσεις και όχι τα δικαιώματα, η Βέιλ αμφισβητεί την κουλτούρα των δικαιωμάτων που ενέπνευσε τους επαναστάτες του 1789. Για να αναγνωριστούν τα δικαιώματα, χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί μια ορισμένη ποσότητα δύναμης, ικανή να τα επιβάλει. Εκκινώντας αντίθετα από την έννοια της υποχρέωσης, αναγνωρίζοντας δηλαδή υποχρεώσεις απέναντι σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, εξαιτίας του απλού γεγονότος ότι είναι μια ανθρώπινη ύπαρξη, επομένως άνευ όρων, απελευθερώνουμε το δικαίωμα από τον δεσμό που το συνδέει με τη δύναμη. Οι ανάγκες της ψυχής αντιπροσωπεύουν την ανθρωπολογική βάση ενός δυνητικού ριζικού κοινωνικού μετασχηματισμού. Εκτός από τις φυσικές ανάγκες (τροφή, προστασία από τη βία, ένδυση, υγιεινή, ζέστη, κατοικία, θεραπεία από ασθένεια), οι άνθρωποι έχουν και ηθικές ανάγκες.
Η Βέιλ απαριθμεί και αναλύει δεκατέσσερις, που ανάγονται σε ζεύγη αντιθέτων: τάξη, ελευθερία, υπακοή, υπευθυνότητα, ισότητα, ιεραρχία, αξιοπρέπεια, τιμωρία, ελευθερία γνώμης, ασφάλεια, διακινδύνευση, ιδιοκτησία, αλήθεια. Και πάνω από όλες, η πιο σημαντική και η πιο παραγνωρισμένη, η ανάγκη για ρίζες, δηλαδή η πραγματική, δραστήρια και φυσική συμμετοχή ενός ανθρώπινου όντος «στην ύπαρξη ενός οργανωμένου συνόλου, το οποίο διατηρεί ζωντανές ορισμένες πολύτιμες παρακαταθήκες του παρελθόντος και ορισμένες προσδοκίες για το μέλλον».
Η μεγάλη ασθένεια από την οποία υποφέρει ο σύγχρονος πολιτισμός είναι το ξερίζωμα. Ξεριζωμένος είναι ο άνθρωπος που δεν αισθάνεται μέρος της κοινωνίας στην οποία ζει, που έχει χάσει κάθε σημείο αναφοράς, που νιώθει παντού ανέστιος. Το ξερίζωμα συνεπάγεται μιαν απώλεια επαφής με το παρελθόν και τις παραδόσεις, μιαν έλλειψη ατομικής και συλλογικής ταυτότητας, μιαν αποξένωση από την κοινωνία και από κάθε ανθρώπινη κοινότητα. Οι ρίζες κόβονται και καταστρέφονται σε κοινωνίες στις οποίες βασιλεύει το χρήμα και υποχωρεί το αίσθημα της δικαιοσύνης.
Ενας άλλος συντελεστής του ξεριζώματος είναι το σύγχρονο κράτος ή ακριβέστερα η αντίληψη για το κράτος που επικράτησε ήδη από τον καιρό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και επαναπροτάθηκε έπειτα από τον Ρισελιέ, φτάνοντας ώς τις ιμπεριαλιστικές και ολοκληρωτικές τάσεις που χαρακτήριζαν τις ναπολεόντειες και κατοπινά τις φασιστικές κυβερνήσεις. Ξεριζωμένοι νιώθουν και είναι οι εργάτες και οι αγρότες στους κόλπους της καπιταλιστικής κοινωνίας. Με τον πόλεμο και την αποικιακή κατάκτηση το ξερίζωμα έπληξε ολόκληρους πληθυσμούς, αφαιρώντας τους εκείνον τον πυκνό ιστό των κοινών εμπειριών και των πολλαπλών σχέσεων που τους συνέδεαν με το ιστορικό και κοινωνικό τους περιβάλλον.
Η ύπαρξη εκατομμυρίων ξεριζωμένων ανθρώπων κατέστησε δυνατή την επικράτηση του Χίτλερ και του ναζισμού. Ο Χίτλερ και ο ναζισμός δεν θα νικηθούν αληθινά ούτε και θα ξεπεραστούν όσο συνεχίζουμε να έχουμε την ίδια με αυτούς ιδέα περί ιστορικού και εθνικού μεγαλείου, όσο συνεχίζουμε να πιστεύουμε ότι το μεγαλείο μπορεί να κατακτηθεί με τη δύναμη, τη βία, τον πόλεμο και την καθυπόταξη άλλων λαών. Από αυτή την άποψη, ο Χίτλερ δεν είναι μια παρέκκλιση, μια ριζική ανωμαλία, ένα τέρας ή ένα διαβολικό πλάσμα. Είναι αντίθετα μια «λογική» και σχεδόν αναπότρεπτη προέκταση και κατάληξη όλης της ιστορίας της Δύσης.
Αυτό που είναι εσφαλμένο είναι η αντίληψη που έχουμε γι’ αυτήν την ιστορία. Νιώθουμε θαυμασμό για τους ισχυρούς και περιφρόνηση για τους αδύναμους. Υποκλινόμαστε μπροστά στη δύναμη, την λατρεύουμε σαν είδωλο, ενώ το καλό μας αφήνει ασυγκίνητους και αδιαφορούμε για τη δικαιοσύνη. Θαυμάζουμε τον Αλέξανδρο, τη δύναμη της Ρώμης, τον Ναπολέοντα, τους νικητές και όχι τους ηττημένους. Από όλα τα ζωτικά περιβάλλοντα που μπορούν να ικανοποιήσουν την ανάγκη για ρίζες ξεχωρίζει βέβαια η πατρίδα.
Μπροστά στη χρεοκοπία όλων των εθνικισμών και πάνω στα ερείπια του παρελθόντος, η Βέιλ προτείνει να ανοικοδομηθεί μια νέα πατρίδα, που θα εμπνέει την αγάπη και τη συμπόνια, όχι γιατί θα ενσαρκώνει το μεγαλείο της δύναμης, αλλά γιατί έχει πληγεί από συμφορά και έχει αναγνωρίσει την ευθραυστότητά της.
