Της Στελλίνας Μαργαριτίδου

Καθώς περνούν τα χρόνια, συχνά –ίσως λιγότερο συχνά εμείς οι Ελληνες από τους άλλους– νιώθουμε την ανάγκη να επιστρέψουμε πίσω. Στον χρόνο και στον χώρο. Στην αρχή. Ισως γι' αυτό, σκέφτομαι, είναι πολλοί εκείνοι που γράφουν βιβλία για τον τόπο καταγωγής τους.

«Να ασχοληθώ με τον τόπο μου ήταν κάτι που μου έλειπε. Από την άλλη, βέβαια, ήθελα πάντα να διευρύνω τους ορίζοντές μου, να ζω σαν πολίτης του κόσμου. Να σκαρφαλώνω στον Ινδικό Καύκασο ή να χάνομαι σε χωριά και ζούγκλες της Αιθιοπίας, της Ζιμπάμπουε, της Σενεγάλης. Πάντα όμως, όταν τα πράγματα γίνονταν… σκούρα, ξεπρόβαλλε μπροστά μου ο αγέρωχος Σινιάτσικος και με τα μάτια της σκέψης μου αγνάντευα τον κάμπο της Πέλκας ηρεμώντας και παίρνοντας δύναμη» λέει η Θεοδώρα Λειψιστινού, η οποία τον Σεπτέμβριο ολοκληρώνει τη θητεία της ως πρόεδρος της εφορευτικής επιτροπής του Βαφοπούλειου Πνευματικού Κέντρου και που με το βιβλίο της «Πέλκα: κάστρα και μονολιθικά μνημεία της Ανω Μακεδονίας» αναλαμβάνει να μας ταξιδέψει στο χτες και το προχτές.

Ο μαγικός κύκλος που διώχνει το κακό

Δύο νεαρά ζώα γυρνούν οργώνοντας έναν νοητό κύκλο. Δεν πρόκειται για χωράφια αλλά για χέρσα γη. Είναι ένα πανάρχαιο τελετουργικό εξοστρακισμού του κακού, εξαγνισμού μιας περιοχής, θεμελίωσης ενός νέου κύκλου ζωής. Τα νεαρά ζώα που κλείνουν τον κύκλο, λίγο αφότου ολοκληρώσουν την αποστολή τους, θάβονται ζωντανά, με την καρδιά τους να χτυπά ακόμα, κάτω από τη… νέα γη.

Με το μαγικό αυτό τελετουργικό θεμελιώθηκε η Πέλκα. Με μια τελετουργία που έχει αποκτήσει τη δική της θέση στους τοπικούς θρύλους.

«Τόποι μαγικοί ή ιεροί υπάρχουν για τον καθένα μας. Τους έχουμε ανάγκη, αντλούμε δυνάμεις από αυτούς… Μαγικός και ιερός είναι ο κάθε τόπος στον οποίο καταφεύγεις. Κι η ενέργεια που εκπέμπει είναι μαγική γιατί σε γεμίζει θάρρος και δύναμη να παλέψεις. Οι Πελκιώτες, στο πλαίσιο του αγώνα επιβίωσης που δίνανε καθημερινά, κλείσανε με την περιάροση το χωριό τους σε έναν μαγικό νοητό κύκλο που περιλαμβάνει πέντε κάστρα» θα πει η συγγραφέας.

Ο πανάρχαιος αυτός τρόπος περιχαράκωσης και προστασίας ενός τόπου, η περιάροση για την οποία μιλά, χρησιμοποιήθηκε, μας λέει, από τους κατοίκους της ελληνικής υπαίθρου μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Το ίδιο τελετουργικό χρησιμοποιήθηκε το 1792 ακόμα και στη μικρή τότε Αθήνα, προκειμένου οι κάτοικοί της να προφυλαχθούν από μια επιδημία. «Ο κύκλος γενικά ως σχήμα έχει ιδιαίτερη θέση στην ελληνική παράδοση και τον πολιτισμό» σημειώνει σε κάποια από τις σελίδες του βιβλίου της. «Θεωρείται ότι έχει αποτρεπτική δύναμη και μπορεί να εξουδετερώσει το κακό. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, ο μαγικός αυτός κύκλος αποκτά υλική υπόσταση ή εντάσσεται στο πλαίσιο της καθημερινότητας της κοινής ζωής, οχυρώνοντάς την απέναντι σε αόρατους εχθρούς. Τον κύκλο ως τελετουργικό σύμβολο τον συναντούμε ακόμη σε λιτανείες όπως η περιφορά του Επιταφίου, σε κυκλικούς χορούς, στην κίνηση που κάνουν περιμετρικά τα ζώα σε αλώνια».

Η περιοχή του Βοΐου στην οποία είναι χτισμένη η Πέλκα και γενικότερα η Δυτική Μακεδονία έχουν, μας πληροφορεί, μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, ωστόσο ώς σήμερα δεν έχει γίνει κάποια συστηματική ανασκαφική προσπάθεια σε αυτήν. Οι σωζόμενοι περίβολοι, οι δεξαμενές, τα οικοδομήματα της περιοχής σε εντυπωσιάζουν, σε καθηλώνουν. Κανείς παρ’ όλα αυτά δεν μπορεί με σιγουριά να πει ποια πόλη προστάτευαν τα κατασκευασμένα από τιτανόλιθους κάστρα που ορθώνονται στις κορυφές των λόφων και του Σινιάτσικου.

Επιστρέφοντας

Ο γενέθλιος τόπος σε καθορίζει. Οι άνθρωποί του σε διδάσκουν, σε παιδαγωγούν… «Αυτός ο κόσμος» έγραφε ο Σεφέρης «μου έδωσε το συναίσθημα πως δεν είμαι αδέσποτη μονάδα, ένα άχερο στ' αλώνι. Μου έδωσε τη δύναμη να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς που ήταν της μοίρας μου να ιδώ. Κι ακόμη, μ' έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, και όταν τις κόψουν πονεί βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν». Πιστεύοντας βαθιά στην αλήθεια των παραπάνω, η Θεοδώρα Λειψιστινού αφιερώνει το βιβλίο της «σε όσους μου λείπουν. Τους ανθρώπους που πρωτοαντίκρισα στην Πέλκα. Που αγωνίζονταν να επιβιώσουν παλεύοντας ασταμάτητα με τη γη. Ζωντανεύουν συχνά στη σκέψη μου. Και μου λείπουν. Οπως μου λείπουν και όσοι ακόμα είναι στο χωριό. Γιατί σ' αυτούς βλέπω την πορεία μου στη ζωή… Η επιστροφή στις ρίζες είναι εσωτερική ανάγκη, είναι και ένα ταξίδι αυτογνωσίας».