Της Πέπης Ρηγοπούλου
Για να έχεις δικαίωμα στο στοίχημα, στην ευστοχία ή ακόμα και στο λάθος, μπροστά σε ένα σημαντικό πολιτισμικό γεγονός, όπως η ανασκαφή της Αμφίπολης, πρέπει να μην είσαι πρωθυπουργός που βιάζεται να βγάλει πολιτικά οφέλη από μια «πατριωτική» αρχαιολογική ανακάλυψη. Να μην είσαι αστέρι της δημοσιογραφίας που απαιτεί ο κάθε νέος τάφος να είναι οπωσδήποτε της Ρωξάνης ή της Ολυμπιάδας, αν, ο μη γένοιτο, δεν είναι αυτοπροσώπως του Μεγαλέξανδρου. Και να μην απαιτείς από κάθε σοβαρό βήμα της αρχαιολογικής επιστήμης να είναι μια όσο γίνεται πιο «μοναδική στον κόσμο» αρχαιολογική επιτυχία.
Σημαντικές αρχαιολογικές επιτυχίες σημειώθηκαν πρόσφατα, όπως πολύ σωστά επισήμανε δημοσιογράφος αθηναϊκής εφημερίδας, με την ανακάλυψη π.χ. πόλεων των Μάγιας στο Μεξικό, φωτίζοντας έναν μεγάλο πολιτισμό για τον οποίο οι γνώσεις μας ήταν περιορισμένες. Το θέμα δεν είναι να διεκδικεί κανείς τη «μοναδικότητα». Μέσα στον κατακερματισμένο κόσμο που ζούμε, θα ήταν μάλλον πιο σημαντικό να προχωρούσε ο διάλογος των αρχαιολόγων, των ανθρωπολόγων και των ιστορικών της θρησκείας και της τέχνης στην Ευρώπη, την Αφρική, την Ασία, την Αμερική, Νότια, Κεντρική, Βόρεια, για να δούμε τις συγκλονιστικές αναλογίες ανάμεσα στα έργα και τα σύμβολα. Ας πούμε ανάμεσα στο ελληνικό Γοργόνειο και το μεξικανικό «Κεφάλι του θανάτου», αναλογίες που δικαιώνουν ίσως την ελπίδα μας ότι η έννοια «οικουμενικός ανθρώπινος πολιτισμός» έχει μια σημασία.
Και ο τάφος της Αμφίπολης; Ο τόπος όπου βρέθηκε έχει τη σημασία του, ενδεχομένως μεγάλη, για την αρχαιολογική και ιστορική μελέτη, αλλά και για την πολιτισμική φυσιογνωμία της περιοχής. Δεν μπορεί ωστόσο να συνιστά επιχείρημα για έναν προσχηματικό πατριωτισμό. Στα τέλη του 4ου αιώνα η επικράτεια της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου και των διαδόχων του απλωνόταν σε τρεις ηπείρους, από τη Βακτριανή και την Αίγυπτο ώς τη Χερσόνησο του Αίμου. Θα μπορούσε επομένως να υπάρξουν αντίστοιχα ευρήματα, τηρουμένων των αισθητικών και άλλων αναλογιών, και σε πολλά άλλα μέρη, και πέραν των σημερινών ελληνικών συνόρων.
Παρά ωστόσο τις επιφυλάξεις που επιβάλλουν τόσο το γεγονός ότι μιλάμε για μια διαδικασία σε εξέλιξη, που πολύ ορθά περιφρουρούν οι υπεύθυνοι της ανασκαφής, όσο και το ότι ανάμεσα σε μας και τα ευρήματα παρεμβάλλεται ο φωτογραφικός φακός που εύκολα παραπλανά, η πέραν της αρχαιολογίας σημασία της ανακάλυψης βρίσκεται κατά τη γνώμη μου στο πεδίο της ιστορίας της τέχνης και του πολιτισμού. Τα αντικριστά λιοντάρια της Πύλης των Λεόντων φυλάνε στις Μυκήνες τον θολωτό τάφο που μάθαμε να αποκαλούμε «Θησαυρό του Ατρέα». Δεν γνωρίζω αντίστοιχο γλυπτό ελληνικό σύνταγμα με σφίγγες. Σφίγγες ωστόσο κοσμούσαν τις αθηναϊκές επιτύμβιες στήλες του 5ου αιώνα π.Χ. Η Σφίγγα, φύλακας των τρομερών μυστικών της ζωής και του θανάτου, κλείνει τον δρόμο στον – ήδη πατροκτόνο και σε λίγο αιμομίκτη και τύραννο– Οιδίποδα.
Αυτό όμως που με ενδιαφέρει εδώ δεν είναι η αναζήτηση της καταγωγής του μοτίβου, πεδίο όπου η αρχαιολογική σκαπάνη συνεχώς ανατρέπει τις βεβαιότητες. Αυτό που με συγκλονίζει είναι η αισθητική σφραγίδα. Από την τοιχογραφία της Αρπαγής της Περσεφόνης στη Βεργίνα μέχρι τα αντίγραφα των ανδριάντων του Αλεξάνδρου από τον Λύσιππο, υπάρχει μια ελληνική αισθητική «κοινή», μια καλλιτεχνική γλώσσα που δηλώνει, μέσα από τις όποιες διαφορές ύφους, μια πολιτισμική ενιαία σφραγίδα. Οι σφίγγες της Αμφίπολης διεκδικούν, για να παραφράσουμε τον Αλεξανδρινό, επάξια τα δικαιώματά τους στην πόλη αυτή των ιδεών και της τέχνης, που ήδη στα τέλη του 4ου αιώνα γίνεται Κοσμόπολις.
