Της Χαράς Τζαναβάρα
Φανατικοί θαυμαστές της πολιτικής διαδρομής του αλλά και εχθροί έχουν απονείμει τον τίτλο του εθνάρχη στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Εκλέχθηκε επτά φορές πρωθυπουργός της χώρας, και μάλιστα σε ταραγμένες εποχές για το νεότερο ελληνικό κράτος. Ωστόσο, για τους απανταχού Κρητικούς είναι κάτι παραπάνω, αφού ηγήθηκε το 1910 στην επανάσταση του Θέρισσου, διετέλεσε επικεφαλής της Κρητικής Πολιτείας και μετά τις αρχικές του ταλαντεύσεις εργάστηκε αποτελεσματικά για την ένωση του νησιού με την υπόλοιπη Ελλάδα. Γεννημένος στις 23 Αυγούστου 1864 στις Μουρνιές Χανίων, έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης Ελλάδας σε όλους τους βασικούς τομείς, όπως διοίκηση, αγροτική παραγωγή, πρόνοια, υγεία, εργασιακές σχέσεις και συνδικαλισμός.
Τιμώντας τα 150 χρόνια από τη γέννησή του, θα σταθούμε στη μάλλον άγνωστη στο ευρύ κοινό, συστηματική και πρωτόγνωρη για την εποχή ενασχόληση του Ελευθέριου Βενιζέλου με την πόλη και τους κανόνες πολεοδομίας, αλλά και το θεσμικό πλαίσιο στο οποίο στηρίχτηκε η στέγαση σε πολυκατοικίες. Συχνές είναι οι αναφορές στους οικισμούς προ του 1923, αλλά λίγοι -πέρα από τους ειδικευμένους μηχανικούς- γνωρίζουν ότι αναδείχτηκε έτος-σταθμός λόγω του καθοριστικού διατάγματος της 17ης Ιουλίου «περί σχεδίων πόλεων, κωμών και συνοικισμών του κράτους», που φέρει την υπογραφή τής τότε κυβέρνησης Βενιζέλου και παραμένει ώς σήμερα «ευαγγέλιο» για την πολεοδομία. Απαγόρευε την εκτός σχεδίου δόμηση, αλλά άφηνε ένα μικρό παραθυράκι, το οποίο πάνω από 90 χρόνια εφαρμόζεται ως κανόνας!
Ηταν η εποχή που η Ελλάδα είχε επεκταθεί στις λεγόμενες «νέες χώρες», αλλά έπρεπε να επουλώσει τις πληγές που δημιούργησε η μεγαλοϊδεατική εκστρατεία στη Μικρά Ασία, κυρίως να ενσωματώσει και να στεγάσει τους πρόσφυγες που έμελλε να μείνουν για χρόνια σε «προσωρινά» παραπήγματα. Ο Βενιζέλος ασχολήθηκε με την κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού και χάραξε πρωτοποριακές κατευθύνσεις για την ανάπτυξη των πόλεων. Επέλεξε τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (1876-1936), έναν δυναμικό και μορφωμένο πολιτικό, με άριστες περγαμηνές στον τομέα της αγροτικής ανάπτυξης, για να του αναθέσει το 1917 αλλά και σε μετέπειτα κυβερνητικά σχήματα το υπουργείο Συγκοινωνιών, το οποίο τότε είχε και την αρμοδιότητα των πολεοδομικών θεμάτων. Προσκάλεσε επίσης τον περίφημο Γάλλο πολεοδόμο Ερνέστο Εμπράρ, που είχε καθοριστική συμβολή στις αρμόδιες επιτροπές, και αργότερα προχώρησε στην επιτροπή Καλλιγά που εκπόνησε το σχέδιο ανάπτυξης της πρωτεύουσας, το οποίο έμελλε να μείνει στα χαρτιά…
Το πρώτο δείγμα γραφής ήταν η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, ενώ ακολούθησε ο νόμος που αναβάθμισε το Πολυτεχνείο και το έφερε σε ισότιμη θέση με το Πανεπιστήμιο. Οι σημαντικότερες παρεμβάσεις γίνονται το 1929, με τη θεσμοθέτηση του πρώτου Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (ΓΟΚ), αλλά κυρίως του νόμου 3741 με τον οποίο εγκαινιάστηκε και στην Ελλάδα ο θεσμός της οριζόντιας ιδιοκτησίας. Με το νομοθέτημα άνοιξε ο δρόμος στα μεσαία στρώματα των πόλεων για την κάλυψη των στεγαστικών αναγκών τους σε διαμερίσματα. Θεμελιώθηκε όμως το σύγχρονο «έπος» της πολυκατοικίας που επρόκειτο να εξελιχθεί σε κατάρα για τις ελληνικές πόλεις μέσω της εγχώριας πατέντας της αντιπαροχής στη δεκαετία του 1960. Εχει ενδιαφέρον ότι την ίδια εποχή αναπτύσσονται τα σχέδια για τις πρώτες κηπουπόλεις, με ήπια δόμηση μέσω συνεταιρισμών ή οικοδομικών εταιρειών.
Οι πολεοδομικές ανησυχίες του Ελευθέριου Βενιζέλου έφτασαν ώς την αρχιτεκτονική και η παρουσία του στον κυβερνητικό θώκο συνδέθηκε με σημαντικά δημόσια κτίρια της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης και άλλων μεγάλων πόλεων. Είχε -κυριολεκτικώς- ερωτευτεί το πατρικό σπίτι στη Χαλέπα Χανίων, όπου κατά περιόδους πέρασε 30 χρόνια από τη ζωή του. Ηταν το δεύτερο αρχοντικό που χτίστηκε στην περίφημη συνοικία των Χανίων, η οποία ώς τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν «εκτός των τειχών». Ηταν όμως η ανερχόμενη περιοχή των Χανίων, με την έντονη παρουσία εύπορων ομογενών, που προχωρούσαν σε αγορές μεγάλων οικοπέδων και ο ένας μετά τον άλλο έχτιζαν τις κατοικίες τους.
Το οικόπεδο των 2.200 τετραγωνικών είχε αγοραστεί το 1880 από τον Κυριάκο, πατέρα του Ελευθέριου Βενιζέλου. Η κατασκευή του αρχικού κτίσματος πρέπει να ολοκληρώθηκε τρία χρόνια αργότερα. Στο ισόγειο είχαν διαμορφωθεί τα υπνοδωμάτια και οι βοηθητικοί χώροι, ενώ στον όροφο ήταν οι αίθουσες υποδοχής. Η σύνδεση γινόταν με εσωτερική ξύλινη σκάλα, αλλά υπήρχε και πέτρινη από την αυλή. Στο αρχοντικό εγκαταστάθηκε το 1891 με την πρώτη σύζυγό του Μαρία Ελευθέριου Κατελούζου και σε αυτό γεννήθηκαν τα δύο παιδιά του, ο Κυριάκος (1892) και ο Σοφοκλής (1894). Η Μαρία πέθανε μετά τη δεύτερη γέννα και λέγεται πως ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε ένδειξη πένθους άφησε το ιδιαίτερο μούσι του, που συνόδεψε την εικόνα του σε όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Η ριζική ανακαίνιση του κτιρίου έγινε το 1927 μετά την επιστροφή του Βενιζέλου από το Παρίσι. Επέβλεπε, μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του Ελενα Σκυλίτζη, τις εργασίες που είχε αναθέσει στον μηχανικό Σταυρίδη. Διασώζονται μάλιστα επιστολές που έδινε οδηγίες, κυρίως για τον κήπο, όπου μεγάλο μέρος καταλαμβάνει το αμπέλι. Οι χώροι υποδοχής μεταφέρθηκαν στο ισόγειο και τα υπνοδωμάτια μετακόμισαν στον όροφο, όπου υπήρχε και το καθιστικό του ζευγαριού. Μεγάλες αλλαγές έγιναν στη σκεπή που διαμορφώθηκε σε σοφίτα και προστέθηκε ο βορινός εξώστης. Η ξύλινη περίφραξη έδωσε τη θέση της σε μεταλλικά κάγκελα με τα αρχικά Κ.Β. (Κυριάκος Βενιζέλος). Η επίπλωση φέρει τη σφραγίδα της Ελενας, με κομμάτια που είχαν αγοραστεί στο Παρίσι και την Αθήνα.
Ο τελευταίος ένοικος του αρχοντικού ήταν ο εγγονός του εθνάρχη, Νικήτας Βενιζέλος. Το 2002 περιήλθε στο Δημόσιο, το οποίο το παραχώρησε στο ίδρυμα ερευνών και μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος» για να στεγαστεί το πλούσιο αρχειακό υλικό, αλλά και όλα τα έπιπλα της κατοικίας.
…………………………………………
1. Η τελευταία πορεία
Το αρχοντικό της Χαλέπας υποδέχτηκε το 1936 τη σορό του Ελ. Βενιζέλου πριν καταλήξει στον λιτό οικογενειακό τάφο στο γειτονικό Ακρωτήρι.
2. Βομβαρδίστηκε
Το 1941 είχε δεχτεί τα πυρά των γερμανικών αεροπλάνων που προκάλεσαν την κατάρρευση ενός τοίχου. Οι ζημιές αποκαταστάθηκαν γρήγορα, καθώς το αρχοντικό επιτάχθηκε για να εγκατασταθεί το στρατηγείο των δυνάμεων Κατοχής, ενώ ήταν κατοικία του Γερμανού εκάστοτε διοικητή. Στο ισόγειο μάλιστα είχε διαμορφωθεί τότε χώρος διασκέδασης και φέρει τοιχογραφίες με διασκεδαστικές φιγούρες.
3. Εργα αποκατάστασης
Ο χρόνος στάθηκε αμείλικτος με το κτίριο, που αντιμετωπίζει σοβαρά στατικά προβλήματα. Η μελέτη αποκατάστασης εκπονήθηκε από ομάδα ειδικών του περιφερειακού τμήματος του Τεχνικού Επιμελητηρίου. Το μουσείο έκλεισε τον Μάιο του 2013 για να ξεκινήσουν εργασίες στήριξης και ένα μέρος από το πολύτιμο αρχείο του φιλοξενείται στο Διοικητήριο του ιδρύματος.
