Του Γιάννη Σβώλου
Στη σημερινή εποχή των απλόχερα διατιθέμενων, παγκοσμιοποιημένων πολιτιστικών και καλλιτεχνικών «προϊόντων», είναι δύσκολο να συλλάβει κάποιος τη ριζικά διαφορετική κατάσταση των πραγμάτων της ευρωπαϊκής μουσικής ζωής στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Υστερα από καταστροφές, αποκλεισμούς και δυσαναπλήρωτες απώλειες σε ανθρώπους, κτίρια και ιδέες, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες ανασυντάσσονται, αναζητώντας ισορροπίες ανάμεσα στα απαραίτητα νέα ξεκινήματα και σε πατήματα συνέχειας: βομβαρδισμένα ιστορικά κέντρα ξαναχτίζονται, η πολιτιστική ζωή ξαναρχίζει. Επειτα από αναγκαστική στάση στο χρονικό «σημείο Ο» των αποφασιστικών τελικών φάσεων του πολέμου, η ζωή στον χώρο της κλασικής μουσικής ξεκινά κυριολεκτικά μέσα στα ερείπια.
Η στιγμή είναι κομβική: ορχήστρες ανασυγκροτούνται, βομβαρδισμένες αίθουσες συναυλιών και λυρικά θέατρα ανοικοδομούνται. Ωστόσο, το μεσολαβήσαν κενό είναι μόνο χρονικό: η ομάδα των αρχιμουσικών που διευθύνουν και ηχογραφούν την προ-stereo δεκαετία του ΄50 και σε αυτήν του ’60, αποτελείται από φτασμένους του Μεσοπολέμου, που θα διαγράψουν το τελευταίο, ένδοξο στάδιο της σταδιοδρομίας τους –Φουρτβένγκλερ, Κλέμπερερ κ.ά.– αλλά και νεότερους που θα παραλάβουν τα ηνία οδηγώντας τα πράγματα σε νέες κατευθύνσεις. Αμφότεροι μοιράζονται κοινή παιδεία, κοινές εμπειρίες και διαδικασίες μακρόχρονης μαθητείας, βαθιές ρίζες στο ιστορικό απόθεμα του ευρωπαϊκού μουσικού πολιτισμού προσεγγισμένο μέσα από καθαρά εθνικές θέσεις. Ανάμεσά τους, ξεχωριστή θέση κατέχει η ομάδα νέων Ούγγρων: Σόλτι, Ράινερ, Κέρτεζ, Ντόρατι, Ορμαντι, Φρίτσαϊ, Λέχελ κ.ά.
Βολή «κατευθυνόμενου βλήματος»
Γεννημένος σε μουσική οικογένεια από μητέρα Μοραβή και πατέρα Ούγγρο, ο Φέρεντς Φρίτσαϊ (1914-1963) σπούδασε ως παιδί-θαύμα από τα 13 του στην ευυπόληπτη Ακαδημία Φραντς Λιστ της Βουδαπέστης με τους συνθέτες/παιδαγωγούς Ερνο φον Ντόχνανι, Μπέλα Μπάρτοκ και Ζόλταν Κόνταλι. Ταυτόχρονα, στην ουγγρική πρωτεύουσα της εποχής, παρακολουθούσε κάθε συναυλία με διάσημο αρχιμουσικό: Μένγκελμπεργκ, Βαϊνγκάρτνερ, Φουρτβένγκλερ, Κλέμπερερ, Τοσκανίνι… Αποφοιτώντας το 1933 σε ηλικία 19 ετών, δούλεψε για μια δεκαετία ως αρχιμουσικός στην ουγγρική επαρχία μαθαίνοντας ρεπερτόριο.
Η είσοδος του Φρίτσαϊ στην ευρωπαϊκή μουσική ζωή παρομοιάστηκε με βολή «κατευθυνόμενου βλήματος»! Το ΄44 έγινε διευθυντής της Οπερας της Βουδαπέστης και το ΄46, αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, πρωτοδιηύθυνε στη βομβαρδισμένη αυστριακή πρωτεύουσα τη Φιλαρμονική της Βιέννης. Το ΄47 και το ΄48 διηύθυνε στο αναστημένο Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ σύγχρονες όπερες των Φον Αϊνεμ και Φρανκ Μαρτέν σε πρώτες παγκόσμιες παρουσιάσεις. Την ίδια χρονιά προσκαλείται στο Βερολίνο –τότε υπό τριπλή συμμαχική κατοχή– να διευθύνει την Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας (RIAS = Ορχήστρα Ραδιοφωνίας Αμερικανικού Τομέα). Η εξαίρετη χημεία με τους Γερμανούς μουσικούς οδήγησε στην πρόσληψή του ως κύριου αρχιμουσικού της ορχήστρας (1948/54, 1959/63) και αποτέλεσε το ξεκίνημα μιας μακράς, γόνιμης σχέσης. Ταυτόχρονα προσλαμβάνεται ως διευθυντής της Γερμανικής Οπερας του Βερολίνου (1949/52). Ακολουθούν μετακλήσεις και συναυλίες σε όλη την υφήλιο (Αγγλία, ΗΠΑ, Μπουένος Αϊρες,Αμστερνταμ), αλλά κυρίως διευθύνει γερμανικά σύνολα και θεσμούς: Ορχήστρα RIAS, Οπερα Βαυαρίας (1956/58), Αυλική Οπερα Μονάχου (1956/58), Φιλαρμονική Βερολίνου κ.ά.
Θεμελιωτής της μεταπολεμικής δισκογραφίας
Το 1949 υπογράφει αποκλειστικό συμβόλαιο με την Deutsche Grammophon και κάνει την πρώτη του ηχογράφηση, μια μονοφωνική 5η του Τσαϊκόφσκι, που εκδόθηκε σε 78άρηδες δίσκους. Δύο χρόνια αργότερα άρχισαν οι ηχογραφήσεις που εκδίδονται πλέον σε μονοφωνικά LP και από το 1957 σε στερεοφωνικά. Η πλούσια δισκογραφία του αναπτύσσεται εκατέρωθεν του περάσματος από τον μονοφωνικό στον στερεοφωνικό ήχο. Μέχρι τον πρόωρο θάνατό του, το 1963 από καρκίνο του στομάχου, ακολούθησαν περίπου 100 ηχογραφήσεις συμφωνικής μουσικής, όπερας και ορατορίου.
Σωματικά εύθραυστος, αδύνατος και αεικίνητος, ο Φρίτσαϊ αντλούσε από τα έγχορδα ήχο διάφανο, εύπλαστο, άριστα εστιασμένο, παλλόμενο από ένταση και πάθος. Οι ερμηνείες του ήσαν αναλυτικές, επικεντρωμένες στην ανάδειξη της εκφραστικής λεπτομέρειας και του συνολικού πνεύματος κάθε έργου, πλασμένες μέσα από διαδικασίες φυσικής ωρίμανσης, βασισμένες σε μακρά εμπειρία. Επίσης κινήθηκε με άνεση, γνώση και σιγουριά σε μεγάλο εύρος ρεπερτορίου για την εποχή, ενώ ήταν από τους πρώτους που επένδυσε σε τηλεοπτικές αναμεταδόσεις συναυλιών. Μνημειώδεις υπήρξαν οι ερμηνείες του των κλασικών: Μότσαρτ, Χάυδν, Μπετόβεν, Μπραμς.
Εκτός αυτών έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο έργο των Ούγγρων συνθετών Μπάρτοκ και Κόνταλι. Καθώς ο Μπάρτοκ είχε πεθάνει δέκα χρόνια νωρίτερα στις ΗΠΑ, ο Φρίτσαϊ άφησε ένα από τα πρώτα υποδειγματικά σύνολα μπαρτοκικών ηχογραφήσεων, συνεισφέροντας αποφασιστικά στη διάδοση του έργου του μεταπολεμικά. Ταυτόχρονα υπηρέτησε με συνέπεια, φιλέρευνο πνεύμα και ζήλο το ρεπερτόριο των σύγχρονων Γερμανών και άλλων Ευρωπαίων συνθετών: Βέρνερ Εγκ, Χανς Βέρνερ Χέντσε, Πάουλ Χίντεμιτ, Ρολφ Λίμπερμαν, Μπόρις Μπλάχερ, Γκότφριντ φον Αϊνεμ, Καρλ Αμαντέους Χάρτμαν, Ζαν Φρανσέξ, Αρτίρ Ονεγκέρ, Φρανκ Μαρτέν, Ντε Φάγια. Ηχογράφησε επίσης πολύ Τσαϊκόφσκι.
Τέλος, ανταποκρινόμενος στην απήχηση της ελαφρότερης πλευράς του κλασικού ρεπερτορίου, κατέγραψε ανθολογίες με δημοφιλή έργα Ρώσων, Ούγγρων, Γερμανοαυστριακών (οικογένεια Στράους, Ρίχαρντ Στράους, Βέμπερ), Ιταλών και Γάλλων συνθετών. Η τρέχουσα έκδοση, με την οποία η D.G. τιμά τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Φρίτσαϊ, περιλαμβάνει σε 45 cds όλες τις ηχογραφήσεις συμφωνικού ρεπερτορίου. Σύντομα, έπεται δεύτερος τόμος με τις ηχογραφήσεις όπερας.
