Μάνες Σπέρμπερ
«Δάκρυ στον ωκεανό: Πιο βαθιά κι απ' την άβυσσο»
Μυθιστόρημα. Μετάφραση: Εμη Βαϊκούση, Καστανιώτης, 2014, σελ. 329.
Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη
Από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφόρησε πέρσι η «Καμμένη βάτος» (πρώτος τόμος από την τριλογία «Δάκρυ στον ωκεανό» του σημαντικού Αυστριακού συγγραφέα Μάνες Σπέρμπερ). Πρόκειται για μια πολύτιμη προσθήκη στην ημέτερη βιβλιογραφία, αναφορικά με την τοιχογραφία της μεσοπολεμικής Ευρώπης, καθώς, μέσα από αυτό το έργο, μας δίνεται το πλαίσιο να ξανασκεφτούμε πάνω στα γεγονότα που διαμόρφωσαν τον 20ό αιώνα και να αναθεωρήσουμε πολλές από τις σταθερές μας. Πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε ο δεύτερος τόμος της τριλογίας («Πιο βαθιά κι απ' την άβυσσο»), που μας επέτρεπε να δούμε τη συνέχεια της πορείας των ηρώων τις πρώτες μέρες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Θέμα του βιβλίου είναι η πορεία μιας ομάδας Κεντροευρωπαίων κομμουνιστών που διαφωνούν με τις θέσεις και τις πρακτικές του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ενωσης και βρίσκονται περιπλανώμενοι λίγο πριν από το ξέσπασμα πολέμου. Το μυθιστόρημα καταγράφει τις πολιτικές και προσωπικές διαφωνίες, τα διλήμματα, τους έρωτες και τη θυσία τους. Βρίσκονται ανάμεσα σε δύο πυρά, απόκληροι του κομμουνιστικού στρατοπέδου και στόχοι του ναζιστικού. Ταυτόχρονα βλέπουμε την αντιμετώπισή τους από τα ουδέτερα κράτη και την προσπάθειά τους να πολεμήσουν κατά των ναζί με κάθε μέσο καθώς βυθίζονται στην άβυσσο του πολέμου.
Ο Σπέρμπερ καταγράφει την αγωνία των πρώτων ημερών της σύγκρουσης και τη ρευστότητα των συμμαχιών. Αβίαστα μας επιτρέπει να κινηθούμε πέρα τα γνωστά ιδεολογικά χαρακώματα σε μια εποχή ζόφου και χάους. Η Σοβιετική Ενωση δεν είναι η πρωταγωνίστρια του αντιναζιστικού στρατοπέδου, αλλά μια εν δυνάμει σύμμαχος του Χίτλερ. Παρακολουθούμε τις εξελίξεις εντός της Γαλλίας και τις τύχες των εθελοντών που κατετάγησαν για να πολεμήσουν κατά των Γερμανών.
Σε δεύτερο επίπεδο, μέσα από το βιβλίο του Σπέρμπερ, μπορούμε να εξετάσουμε άλλη μια επίμαχη όψη της ιστορίας του 20ού αιώνα: τον συγκρητισμό ανάμεσα σε σταλινισμό και ναζισμό και τις μεθόδους εκκαθάρισης των αντιπάλων τους. Ο Αυστριακός συγγραφέας, πρώην κομμουνιστής ο ίδιος, δεν παραλείπει να τονίσει τις διαφορές ανάμεσα στα δύο συστήματα εξουσίας, χωρίς να παραγνωρίζει όμως και τη δεινή τύχη όσων αριστερών τόλμησαν να διαφωνήσουν με την κομματική ορθοδοξία. Και εδώ, όμως, αυτό δίνεται μέσα στο ιστορικό του πλαίσιο, στον βαθμό που δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα καθαρά το ολοκληρωτικό πρόσωπο του σοβιετικού καθεστώτος. Ενας άλλος κομμουνισμός είναι εφικτός, μοιάζει να μας επαναλαμβάνει ο συγγραφέας, καθώς ο γραφειοκρατικός, σωτηριολογικός και βίαιος μετασχηματισμός, που τελικά επέβαλε ο Στάλιν, απέχει πολύ από την κοινωνική ουτοπία που συνέχει τη σκέψη και τους αγώνες των χαρακτήρων του βιβλίου.
Κεντρικό θέμα της τριλογίας είναι η τύχη, σωστότερα η ατυχία, όσων κομμουνιστών διαφώνησαν με τις τακτικές του σταλινισμού και βρέθηκαν στο στόχαστρο και των δύο πλευρών.
Περισσότερο ο Σπέρμπερ εστιάζει στη σχέση τους με τα κομμουνιστικά κόμματα που παραμένουν πιστά στους Σοβιετικούς, τις πολιτικές διεργασίες, τη μια ή την άλλη κατεύθυνση που μπορούν να ακολουθήσουν. Μέσα από αυτό καταγράφονται με ακρίβεια χρονικού οι μεταμορφώσεις του κομμουνιστικού στρατοπέδου στα χρόνια του Μεσοπολέμου οι οποίες θα διαμορφώσουν το τελικό πρόσωπο που ξέρουμε ώς τις μέρες μας.
Ο ρεαλισμός του βιβλίου εμβολιάζεται κατά στιγμές με ήπια λυρικότητα και διαφοροποιείται αισθητά τόσο από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό όσο και από τις πειραματικές μοντερνιστικές εκδοχές της εποχής του. Η αμεσότητα στη γραφή υποδηλώνει την πολιτική στόχευση του συγγραφέα. Το μυθιστόρημα δεν αποτελεί πολιτική μπροσούρα, μεταφέρει αυθεντικά τις αγωνίες και τις σκέψεις των ηρώων του, ωστόσο η ίδια η ανάσα των ηρώων του είναι πολιτική και περιστρέφεται γύρω από τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας. Εμπλέκει μ’ αυτόν τον τρόπο τον αναγνώστη στα διακυβεύματα της εποχής και τα αδιέξοδα που αντιμετώπιζαν οι πρωταγωνιστές της.
Το «Πιο βαθιά κι απ' την άβυσσο» αποτελεί τμήμα της λογοτεχνίας στην οποία στηρίχτηκε ο μεταπολεμικός «αντιολοκληρωτισμός», η προσπάθεια δηλαδή να βρεθούν κοινά σημεία ανάμεσα σε σταλινισμό, φασισμό και ναζισμό, μια τάση που άνθησε την εποχή του ψυχρού πολέμου στον δυτικό κόσμο. Ο διάλογος αυτός είναι επίκαιρος και σήμερα, τόσο εξαιτίας της πρόσφατης ανάδειξης της «θεωρίας των δύο άκρων» όσο κι ενός γενικότερου ενδιαφέροντος για τη μεσοπολεμική πολιτική και το ξεκίνημα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Χωρίς να λησμονούμε ότι πρόκειται για λογοτεχνία, αλλά και τους περιορισμούς που έχει το βλέμμα του Σπέρμπερ, εξαιτίας της προσωπικής του ιστορίας, εκτιμούμε ότι μπορεί να τροφοδοτήσει γόνιμα συζητήσεις και να προσφέρει ερεθιστικές οπτικές.
