Της Χαράς Τζαναβάρα
Είναι ένα ανοιχτό «μουσείο» της ιστορίας των σχολικών κτιρίων στη χώρα μας μας, καθώς κατασκευάστηκε σταδιακά από τις αρχές του 20ού αιώνα ώς τον μεσοπόλεμο και σήμερα διαθέτει 15 διαφορετικές μονάδες στις οποίες στεγάζονται πέντε πειραματικά δημοτικά, αλλά και ισάριθμα σχολεία μέσης εκπαίδευσης.
Εχει όμως και μια ιδιαιτερότητα, καθώς στα θρανία του κάθονται και δάσκαλοι για να ξαναμάθουν «γράμματα». Από το 1905 είναι η έδρα του πρώτου Διδασκαλείου της χώρας, που έως τότε στεγαζόταν σε ένα μικρό, ακατάλληλο χώρο στην οδό Μουρούζη.
Το πρώτο βήμα έγινε το 1876 με τη δωρεά του οικοπέδου των 10 στρεμμάτων, επί των οδών Μαρασλή, Σουηδίας και Αλωπεκής, που στα τέλη του 19ου αιώνα βρισκόταν σε… ερημική περιοχή! Μάλιστα η Μαρασλή ήταν ακόμη ανώνυμο ρέμα. Ηταν προσφορά της ιστορικής οικογένειας Πετράκη, με καταγωγή από τη Δημητσάνα, που διέθετε μεγάλες εκτάσεις στο κέντρο της Αθήνας. Γόνος της, ο Ανάργυρος Πετράκης, ο οποίος ήταν δημογέροντας και το 1835 είχε αναδειχθεί πρώτος δήμαρχος της Αθήνας. Είχαν ακολουθήσει άλλες δύο δημαρχιακές θητείες, ενώ στη συνέχεια είχε μεταπηδήσει στην κεντρική πολιτική σκηνή για να αναλάβει υπουργικά καθήκοντα. Ο στρατηγός Μακρυγιάννης, πάντως, στα Απομνημονεύματά του τον είχε αποκαλέσει «προδότη», γιατί κατά την Επανάσταση της 3ης του Σεπτέμβρη 1843 είχε αρνηθεί να χτυπήσουν οι καμπάνες και να ενημερωθούν οι πολίτες.
Το εγχείρημα της επιμόρφωσης των δασκάλων θα είχε μείνει στα χαρτιά αν δεν ακολουθούσε η μεγάλη χρηματική δωρεά από τον Γρηγόριο Μαρασλή (1831-1907), που περιλάμβανε το κτίριο και όλο τον εξοπλισμό. Γόνος άλλης σπουδαίας οικογένειας, με ρίζες από τη Φιλιππούπολη και καθοριστική συμβολή στη δημιουργία της Φιλικής Εταιρείας, είχε γεννηθεί στην Οδησσό, τη ρωσική πόλη με το έντονο ελληνικό στοιχείο, όπου ο πατέρας του διατηρούσε ανθούσες επιχειρήσεις. Το 1878 είχε εκλεγεί δήμαρχος της Οδησσού και είχε συνδέσει το όνομά του με σημαντικά έργα αλλά και μεγάλες δωρεές. Ηταν γενναιόδωρος και προς την Ελλάδα, αφού διέθεσε μεγάλα ποσά για φιλανθρωπικές και εκπαιδευτικές δράσεις στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Κέρκυρα, ενώ χρηματοδότησε τη βιβλιοθήκη της Οδησσού που φέρει το όνομά του και σημαντικές επιστημονικές εκδόσεις.
Τα σχέδια του βασικού κτιρίου, που βρίσκεται στο τέρμα της οδού Πατριάρχου Ιωακείμ και θεωρείται το πιο ενδιαφέρον δημόσιο κτίριο στο Κολωνάκι, εκπονήθηκαν από τον Δημήτριο Καλλία (1849-1913). Γεννημένος στη Χαλκίδα, σπούδασε στο Βέλγιο, στο Πολυτεχνείο της Γάνδης. Αλλοι τον καταχωρίζουν στους πολιτικούς μηχανικούς και άλλοι πάλι στους αρχιτέκτονες. Συμφωνούν όμως ότι διετέλεσε νομομηχανικός Αττικής και είχε σημαντική συμβολή σε έργα υποδομής, κυρίως ασφαλτοστρώσεις δρόμων και σχολικά κτίρια στοιχειώδους εκπαίδευσης. Με αυτές τις περγαμηνές ανέλαβε το Διδασκαλείο και αργότερα υπέγραψε το επίσης νεοκλασικού ύφους κεντρικό κτίριο του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου, στο τέρμα της Β. Σοφίας.
Η πρόσοψή του κεντρικού κτιρίου επί της οδού Μαρασλή, που εγκαινιάστηκε το 1905, αποτελείται από πέντε διακριτά μέρη, τα οποία αναπτύσσονται με απόλυτη συμμετρία γύρω από τον κεντρικό τομέα. Η είσοδος αποτελεί την αυτονόητη συνέχεια του φροντισμένου προαυλίου με τους απαραίτητους φοίνικες που είχαν κατά κανόνα τα αρχοντικά των αρχών του περασμένου αιώνα. Οριοθετείται από τα μαρμάρινα κολονάκια του στηθαίου της οροφής, που «κουμπώνουν» με τη μαρμάρινη σκάλα αλλά και το εντυπωσιακό προστώο, με κίονες δωρικού ρυθμού στο ισόγειο και ιωνικού στον όροφο. Οι δύο ζώνες εκατέρωθεν της εισόδου είναι ιδιαίτερα λιτές, με μοναδικό στολίδι τα μακρόστενα παράθυρα, ενώ η όλη σύνθεση συμπληρώνεται από τις δύο γωνιακές συνθέσεις στις οποίες κυριαρχούν τα αετώματα της οροφής. Το κτίριο «χτυπήθηκε» από τον σεισμό της Πάρνηθας (1999) και χρειάστηκαν πολύχρονες προσπάθειες για να εξασφαλιστούν περίπου 5 εκατ. ευρώ για την αποκατάστασή του.
Πολύ γρήγορα οι ανάγκες αυξήθηκαν και στις αρχές της δεκαετίας του 1920 χρειάστηκε να προστεθεί νέο κτίριο, που φέρει το όνομα «Αριστοτέλης» και κατασκευάστηκε στη συμβολή των οδών Μαρασλή και Σουηδίας. Τα σχέδια εφαρμογής υπογράφει ο Νικόλαος Μητσάκης, έχοντας στηριχτεί στις προτάσεις του Νικολαΐδη, για τον οποίο όμως δεν υπάρχουν περισσότερα στοιχεία.
Ο Ν. Μητσάκης (1899-1941), από τον Πύργο της Ηλείας, ήταν στην ομάδα των αποκαλούμενων «δώδεκα αποστόλων», των πρώτων σπουδαστών της τότε νεοσύστατης αρχιτεκτονικής σχολής του Πολυτεχνείου. Διορισμένος στην τεχνική υπηρεσία του υπουργείου Παιδείας, είχε πρωτοστατήσει στο πρόγραμμα των νέων σχολικών κτιρίων. Θαυμαστής του έργου του Le Corbusier, είχε προσχωρήσει πολύ νωρίς στο μοντέρνο κίνημα που κυριαρχούσε στην αρχιτεκτονική στον μεσοπόλεμο. Είχε τότε σχεδιάσει σημαντικές σχολικές μονάδες στο φιλόδοξο πρόγραμμα του υπουργείου Παιδείας, που είχε εξασφαλίσει πάνω από 3.000 νέα κτίρια σε όλη τη χώρα. Χαρακτηρίζονται από λιτές, σχεδόν πανομοιότυπες φόρμες, με τα μεγάλα παράθυρα στις αίθουσες διδασκαλίας, ενώ ήταν τα πρώτα που διέθεταν αίθουσες ειδικής διδασκαλίας, γυμναστήρια ακόμη και λουτρά.
Στην περίπτωση του Μαρασλείου, εκτός από τον «Αριστοτέλη», έχει σχεδιάσει άλλα δύο κτίρια που βρίσκονται στο εσωτερικό του συγκροτήματος. Μετά τον σεισμό στην Πάρνηθα, στο προαύλιο τοποθετήθηκαν… προσωρινά λυόμενες αίθουσες διδασκαλίας, δείγμα της… σύγχρονης αντίληψης της Πολιτείας για τη σχολική στέγη. Αν και είναι ακατάλληλες, διατηρούνται ώς σήμερα και μάλιστα πολλαπλασιάστηκαν για να καλύψουν τις αυξανόμενες ανάγκες των σχολείων και ήταν η αφορμή για την πρόταση κατεδάφισης των κτιρίων του Μητσάκη, ώστε να εξασφαλιστεί χώρος για την προσθήκη νέας πτέρυγας 3.000 τετραγωνικών.
…………………………………………..
1. Η σύγκρουση για τη γλώσσα
Τα «Μαρασλειακά» εκδηλώθηκαν το 1925 και ήταν το αποκορύφωμα της διαμάχης για το γλωσσικό που είχε ξεκινήσει πριν από μία διετία. Ηταν η κορυφαία σύγκρουση των δημοτικιστών, με επικεφαλής τους φωτισμένους δασκάλους της εποχής Δ. Γλυνό, Αλ. Δελμούζο και Μ. Τριανταφυλλίδη, με τους θιασώτες της καθαρεύουσας.
2. Η αφορμή
Αφορμή για τα γεγονότα ήταν η παρουσία της Ρόζας Ιμβριώτη. Η κορυφαία παιδαγωγός μόλις είχε επιστρέψει από το Παρίσι και κατηγορήθηκε ότι δίδασκε Ιστορία στους μαθητές του Μαρασλείου με έναν «περίεργο» τρόπο.
3. Τα έσωσαν οι πολίτες
Τα τρία κτίρια του Ν. Μητσάκη είχαν κριθεί διατηρητέα το 2008 από το Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων. Δύο χρόνια αργότερα, όμως, η απόφαση ανατράπηκε και θα είχαν κατεδαφιστεί αν δεν υπήρχε η παρέμβαση της κίνησης πολιτών MONUMENTA και φορέων της αρχιτεκτονικής.
