Του Παναγιώτη Γεωργουδή
Η φωτιά της Τέχνης καίει στην ψυχή του Θεοτοκόπουλου μαζί με τη φωτιά της Φιλοσοφίας και της Δημοκρατίας ως ενιαία ολότητα.
Στις διασωθείσες σημειώσεις του ο Γκρέκο αναφέρεται πολλές φορές στη λέξη «φιλοσοφία», εκφράζει φιλοσοφικούς στοχασμούς σε διάφορα θέματα, γνωρίζει τη Διαλεκτική, ενώ αναφέρεται και στον όρο «δημοκρατίες»!
Το μείζον ερώτημα λοιπόν είναι, πώς θεάται ο Θεοτοκόπουλος την Κοινωνία και τον Κόσμο, όταν διαβάζει στα Πολιτικά του Αριστοτέλη ότι πολίτης στη δημοκρατία είναι αυτός που μετέχει στη βουλευτική και δικαστική εξουσία, σε περίοδο σκότους της Αντιμεταρρύθμισης στην Ευρώπη;
Στο έργο του Βιτρούβιου «Δέκα βιβλία περί αρχιτεκτονικής», το οποίο εκδόθηκε αρχικά το 1556 στη Βενετία σχολιασμένο από τον Ντανιέλε Μπάρμπαρο, ο Θεοτοκόπουλος σημειώνει τις δικές του σκέψεις στο περιθώριο του βιβλίου, οι οποίες αποκαλύπτουν φιλοσοφικό βάθος και καίριες κρίσεις πάνω στα δημόσια πράγματα (μετάφραση στο περιοδικό Τετράδια «Ευθύνης» τεύχος 31, μετ. Jose Ruiz και Σόνιας Κουμάνταρου, 1991).
Αρχιτεκτονική οπτική
Ο Γκρέκο διαφοροποιούμενος πλήρως από την άποψη του Βιτρούβιου, που επαναλαμβάνει ο Μπάρμπαρο, ότι η Αρχιτεκτονική είναι επιστήμη με στολίδια, σημειώνει μεταξύ των άλλων: «Ολα τα άλλα είναι ματαιότητα, επίδειξη και βλάβη για την ανάπτυξη της τέχνης. Αν οι άνθρωποι δεν απασχολούντο με τέτοιου είδους απάτες, οι δημοκρατίες (οι πόλεις) θα ήταν στολισμένες με οικοδομήματα. Ομως τελικά τα αίσχη και οι απάτες πάντοτε επικρατούν και γι’ αυτό βλέπουμε περίεργα πράγματα όπως εκείνος που για να δώσει τη γνώμη του σε ένα ηγεμόνα…».
Για ποιες δημοκρατίες ομιλεί ο Θεοτοκόπουλος; Για την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη που έχει γνωρίσει από φιλοσοφικά και ιστορικά κείμενα; Για τις αναγεννησιακές ιταλικές δημοκρατίες και τα θεωρητικά κείμενα των Ιταλών θεωρητικών ή για όλα μαζί; Διότι υπαινίσσεται με τις δημοκρατίες έναν αξιακό τύπο δημόσιων κτιρίων και άλλες διαδικασίες σε αντιδιαστολή με τις απάτες που δημιουργούνται όταν υπάρχει ένας «ηγεμόνας», δηλαδή απολυταρχία και μεσολαβεί ο αυλοκόλακας του ηγεμόνα, που δεν τον ενδιαφέρει να παραχθεί έργο υψηλής τέχνης για τη δημοκρατία.
Η αξία της τέχνης για τους πολλούς
Εδώ η έννοια της Δημοκρατίας συνδέεται με την Τέχνη και την αξία της για τον πολύ κόσμο. Ηδη στις αρχικές σκέψεις του Βιτρούβιου για την Αρχιτεκτονική ως επιστήμη προς τον Οκταβιανό Αύγουστο ο Θεοτοκόπουλος είναι καταπέλτης: «Είναι πολύ φανερό γι’ αυτούς που γνωρίζουν ότι αυτή η υπόσχεση (του Βιτρούβιου στον Αύγουστο) είναι ένα ιδιαίτερο δώρο για τον ηγεμόνα γιατί, είτε η τέχνη καταργείται από τον Βιτρούβιο είτε ο Βιτρούβιος τοποθετεί τον αυτοκράτορα έξω από τα ανθρώπινα όρια».
Ο μεγάλος Κρητικός κάνοντας κριτική στον Βιτρούβιο γνωρίζει ότι ταυτόχρονα κρίνει την εξουσία του Παπισμού και των απολυταρχικών καθεστώτων της εποχής του σε συνάφεια με τη λειτουργία της τέχνης. Για να συμπληρώσει εμφατικά από την οπτική του δημοσίου συμφέροντος: «Αλλά τι είδους τέχνη είναι αυτή που κάποιος χωρίς άλλες προϋποθέσεις και μόνο διαλογιζόμενος επάνω σ’ αυτήν θα μπορέσει να αποκτήσει τις γνώσεις που είναι απαραίτητες για να κρίνει; Και μάλιστα για να κρίνει δημόσια πράγματα που όσο άσχημα κι αν είναι δεν μπορούν να θεωρηθούν τέτοια…».
Στο βιβλίο του Φερνάντος Μαρίας «Ο Γκρέκο και η τέχνη της εποχής του», σε μια σημείωσή του στις απόψεις του Βαζάρι σχετικά με το γεγονός ότι «ο ζωγράφος Πελεγκρίνο στόλισε την οροφή της Στοάς των Εμπόρων» με «μορφές ωραίες και καλοφτιαγμένες», ο Θεοτοκόπουλος, επιθετικότατα επικρίνει: «Απ’ αυτό φαίνεται πως ο Βαζάρι (δεν είχε) καθόλου γούστο, διότι αυτό είναι το πιο άθλιο και αδέξιο έργο που μπορεί να δει κανείς σε δημόσιο χώρο», εισαγωγή Νίκος Χατζηνικολάου, εκδ. ΠΕΚ, σελ. 179.
Ο Θεοτοκόπουλος τονίζει τη βαρύτητα των δημοσίων πραγμάτων από τα ιδιωτικά και εμφατικά στέκεται στην αξία του δημοσίου χώρου, στοιχείο που απαιτεί δημόσια σφαίρα δημοκρατικών πολιτικών λειτουργιών. Μάλιστα ο διαχωρισμός (ιδιωτικού, δημόσιου ) γίνεται πολύ αργότερα από τον Χέγκελ, την οποία ο Γκράμσι θεωρεί τομή στην Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία!
Ο Γκρέκο επανέρχεται στον ρόλο και στην παιδεία αυτών που απομακρύνονται από τις αξίες της ουσίας της τέχνης σημειώνοντας δηκτικά: «Αν απομακρυνθεί από αυτήν, θα είναι ένδειξη λίγης σύνεσης, πράγμα που δεν πρέπει να συμβεί, διότι οφείλει να γνωρίζει ότι οι υποσχέσεις του Βιτρούβιου είναι, όπως συνηθίζουμε να λέμε, ευγενικά λόγια που δεν υποχρεώνουν, για να μην πούμε ότι είναι γνωστό πως οι χαμερπείς παιδαγωγοί υπόσχονται πράγματα ανέφικτα», Τετράδια «Ευθύνης».
Συναρτημένο με τα προαναφερόμενα είναι το γεγονός πως μόνο στην Ιταλία σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη από το τέλος του ενδέκατου αιώνα, ενάντια στον Παπισμό, στον πολιτικό απολυταρχισμό και την φεουδαρχία, αναπτύσσονται μορφές δημοκρατίας, στο πλαίσιο των οποίων παράγεται και αξιόλογο θεωρητικό έργο για τη δημοκρατική διακυβέρνηση των πόλεων και των περιοχών. Επίκεντρο αυτών των εξελίξεων είναι η βόρεια Ιταλία, Πίζα, Μιλάνο, Φλωρεντία, η περιοχή της Τοσκάνης της Λομβαρδίας, Γένουας, Βενετίας κ.λπ. Κάποιες από αυτές τις πόλεις, εκτός από εκλογές, αιρετά κυβερνητικά όργανα, θεσμούς ελέγχου, διαθέτουν και γραπτό Σύνταγμα.
Δημοκρατικές εμπειρίες
Το αξιοσημείωτο γεγονός είναι πως το δημοκρατικό καθεστώς της Φλωρεντίας διατηρείται μέχρι το 1769, δύο χρόνια μετά την άφιξη του μεγάλου Κρητικού στη Βενετία, ενώ η δημοκρατία της Βενετίας έως το 1797. Επομένως ζει ο Θεοτοκόπουλος και βίο δημοκρατικού πολίτη ταυτόχρονα με τις θεωρητικές του αναζητήσεις.
Σημαντικοί θεωρητικοί της δημοκρατίας ήταν ο Marsilius, o Brunetto Latini, δάσκαλος του μεγάλου Δάντη, ο Leonardo Bruni, o Matteo Palmieri κ.λπ., ενώ θέση υπέρ της δημοκρατίας είχε πάρει από νωρίς και ο Θωμάς ο Ακινάτης. Το 1520 ο Μακιαβέλι, γράφει το έργο του «Λόγοι» υπέρ της δημοκρατίας.
Με αυτά τα δεδομένα, όταν το 1572 ο Θεοτοκόπουλος εκδιώκεται από το Μέγαρο Φαρνέζε και μιλά στην επιστολή του προς τον μαικήνα και υποψήφιο Πάπα Αλεσάντρο Φαρνέζε για «απόλυση», αποδίδει κοινωνικά ιεραρχημένους ρόλους από την αριστοτελική οπτική ενός πολίτη της Δημοκρατίας και αποδίδει ευθέως στον Φαρνέζε κατηγορίες με παρρησία φιλοσόφου για κοινωνική αδικία, όταν τονίζει εμφατικά ότι δεν έπρεπε «να κυνηγηθώ και να εκδιωχθώ, δίχως καμιά δική μου ενοχή, με τέτοιο τρόπο»! Μήπως μαζί με την αμφισβήτηση του έργου του Μιχαήλ Αγγέλου, «Δευτέρα Παρουσία», που υπήρξε αιτία απόλυσης, ο Θεοτοκόπουλος, είχε εκφράσει στους κύκλους των λογίων Φαρνέζε και την αριστοτελική άποψη περί ψυχής, στοιχείο που απέρριπτε την ουσία της Δευτέρας Παρουσίας, δηλαδή την αθανασία της ψυχής, οπότε αισθάνθηκε προσωπικό κίνδυνο ο μαικήνας;
