Της Χαράς Τζαναβάρα
Τα τρίλοβα παράθυρα στο κέντρο της πρόσοψης προς την Πατησίων δίνουν άλλο «αέρα» στο τετραώροφο κτίριο Φωτογραφίες: Βασίλης Μαθιουδάκης
Η πολυκατοικία στη αρχή της Πατησίων, στη γωνία με την πεζοδρομημένη οδό Σκαραμαγκά, συγκαταλέγεται ανάμεσα στα ξεχωριστά δείγματα της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου. Μαζί με γειτονικά νεοκλασικά και τις στυλιζαρισμένες προπολεμικές πολυκατοικίες πιστοποιούν τα… περασμένα μεγαλεία που έχει ζήσει η περιοχή γύρω από το Μουσείο.
Καταλύτης για την ανάπτυξη της περιοχής στάθηκε η οδός Πατησίων, που σχεδιάστηκε ως νοητή συνέχεια της Αιόλου. Ως το 1841 ήταν… αγροτικός δρόμος που συνέδεε το κέντρο της πρωτεύουσας με ένα χωριό, τα Πατήσια που στην πραγματικότητα ήταν δύο, τα Ανω και τα Κάτω. Από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Οθωνα είχε γίνει το αγαπημένο στέκι των Βαυαρών, αλλά και των έφιππων Αθηναίων. Η οικιστική ανάπτυξή της ξεκίνησε με αργούς ρυθμούς, που αντιστράφηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα, κυρίως λόγω της κατασκευής του Αρχαιολογικού Μουσείου και του Πολυτεχνείου. Από το 1920 ανήκε στις περιοχές που προτιμούσαν τα ανερχόμενα «τζάκια» για να χτίσουν τις κατοικίες τους. Ολοι οι σπουδαίοι αρχιτέκτονες της μεσοπολεμικής γενιάς έχουν βάλει τη σφραγίδα τους σε κτίρια που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα, αλλά σήμερα τα περισσότερα είναι εγκαταλελειμμένα.
Ο σχεδιαστής
Η πολυκατοικία Παπαλεονάρδου, όπως είναι το επίσημο… επώνυμο του τετραώροφου κτιρίου, συγκεντρώνει όλα τα «σημάδια» του τόπου και του χρόνου. Ηταν από τις πρώτες της περιοχής, αφού κατασκευάστηκε το 1925. Ο σχεδιασμός, πρωτοποριακός για την εποχής, είχε ανατεθεί στον σπουδαίο αλλά παραγνωρισμένο Κώστα Κιτσίκη.
Γεννημένος στην Αθήνα το 1892 ήταν ένα από τα τρία παιδιά του δικαστικού Δ. Κιτσίκη και της δυναμικής Κασσάνδρας Χατσοπούλου, που διέθετε πολιτικές ρίζες. Μεγαλύτερος αδελφός του ήταν ο πολιτικός μηχανικός Νίκος Κιτσίκης, που διετέλεσε καθηγητής και πρύτανης του Πολυτεχνείου, πρόεδρος του Τεχνικού Επιμελητηρίου και βουλευτής της Αριστεράς. Ο πρόωρος θάνατος του πατέρα τους έφερε ολόκληρη την οικογένεια στο Βερολίνο, εξασφαλίζοντας στον Κώστα Κιτσίκη το προνόμιο να σπουδάσει στην περίφημη αρχιτεκτονική σχολή Berlin-Charlottenburg. Παρέμεινε στη Γερμανία και μετά το τέλος των σπουδών του, όπου εργάστηκε με επιτυχία στο πλευρό του Λ. Χόφμαν, συμμετέχοντας στην εκπόνηση σχεδίου ανάπτυξης της Αθήνας που και αυτό έμελλε να μείνει στα χαρτιά.
Στην Αθήνα επιστρέφει οριστικά το 1915 και από την αρχή είναι φανερό ότι ακολουθεί τις αρχές του «Jugendstil», που αποτελεί την γερμανική εκδοχή της «art nouveau». Η τότε ανερχόμενη αστική τάξη τον εμπιστεύτηκε και βρέθηκε να υπογράφει σημαντικά κτίρια αλλά και 69 πολυτελείς μονοκατοικίες στα προάστια που τότε γνώριζαν την πρώτη τους άνθηση. Μεγάλα κτίρια, όπως το κτίριο Γκίνη στο Πολυτεχνείο, ο πύργος του ΟΤΕ στην οδό 3ης Σεπτεμβρίου και το πολιτιστικό κέντρο Δελφών, φέρουν τη σφραγίδα του. Το ταλέντο του να σχεδιάζει πολυκατοικίες απογειώθηκε μετά το 1929, με τη θεσμοθέτηση της οριζόντιας ιδιοκτησίας που έκανε προσιτά τα διαμερίσματα στα μεσαία εισοδήματα.
Αναδείχθηκε επίσης καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου και ήταν αυτός που έδωσε διεθνή διάσταση στη ελληνική δημιουργία εντάσσοντάς την στη Διεθνή Ενωση Αρχιτεκτόνων. Μαζί με τον γιο του Αντώνη δημιούργησαν την «Αρχιτεκτονική», την πρώτη έκδοση σε αυτό τον τομέα. «Μετριοπαθής εκσυγχρονιστής και αρνητής της μίμησης μορφών του παρελθόντος, πίστευε ότι η σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική δεν μπορούσε παρά να είναι διεθνής», επισημαίνει η καθηγήτρια Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, που περιέλαβε τον Κ. Κιτσίκη στο βιβλίο «Δώδεκα Ελληνες αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου», που υπογράφει μαζί με τον Εμμ. Μαρμαρά. Περιγράφει αναλυτικά το σύνολο του έργο του και παρατηρεί: «Επιδίωξε σταθερά την προσαρμογή των ρευμάτων και των κατακτήσεων της διεθνούς αρχιτεκτονικής του καιρού στις ελληνικές συνθήκες, κρατώντας ίσες αποστάσεις από τους δογματικούς μοντερνιστές και τους οραματιστές της ελληνικότητας».
Η πολυκατοικία Παπαλεονάρδου μπορεί να μην έχει την αναγνώριση του μεγάρου Τετενέ στην οδό Αλωπεκής στο Κολωνάκι, που σχεδίασε λίγο αργότερα ο Κ. Κιτσίκης, αλλά αποτελεί το πρώτο δείγμα για το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο. Βασικό στοιχείο του οικοδομήματος των 1.590 τετραγωνικών είναι η λειτουργικότητα των εσωτερικών χώρων, που ανέτρεψε τα ισχύοντα στα νεοκλασικά. Στην πρόσοψη κυριαρχούν τα τρίλοβα παράθυρα που διατάσσονται στο κέντρο της πρόσοψης, ο ανάγλυφος διάκοσμος στις «ποδιές» των υπόλοιπων παραθύρων και τα μαρμάρινα φουρούσια που στηρίζουν τα μπαλκόνια.
Οι ένοικοι
Ενδιαφέρουσα είναι και η ανθρώπινη ιστορία της πολυκατοικίας, που στέγασε επώνυμους Αθηναίους του Μεσοπολέμου. Ανάμεσά τους η οικογένεια Καλογεροπούλου, όπως είναι το πλήρες επώνυμο της μοναδικής Μαρίας Κάλλας. Η μητέρα της Ευαγγελία, έχοντας πάρει διαζύγιο από τον σύζυγό της, εγκατέλειψε τη Νέα Υόρκη, πήρε τις δύο κόρες της, την τότε 14χρονη Μαρία και την Υακίνθη, και από το 1937 έζησαν για περισσότερα από οκτώ χρόνια στην πολυκατοικία της οδού Πατησιών. Το κατώφλι της είχε διαβεί η ντίβα στις αρχές του 1940 έχοντας στην τσάντα το πρώτο της επαγγελματικό συμβόλαιο που της εξασφάλισε μια θέση στη Λυρική Σκηνή, ενώ τα καλοκαίρια αντηχούσε στη γειτονιά η υπέροχη φωνή της.
Από το 1950 το κτίριο, με άγνωστη διαδικασία, περιήλθε στην ιδιοκτησία του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (ΝΑΤ). Το μίσθωνε σε ιδιωτική σχολή ώς το φθινόπωρο του 1999, οπότε «χτυπήθηκε» από τον σεισμό της Πάρνηθας και εγκαταλείφθηκε. Κατά καιρούς έγινε στέκι περιθωριακών ατόμων, ενώ τα μόνα φωτεινά διαλείμματα ήταν οι καταλήψεις που έφεραν ένα νοικοκύρεμα στους εγκαταλελειμμένους χώρους.
…………………………………….
1. Διατηρητέο
Το κτίριο είχε κηρυχθεί διατηρητέο το 1989 με πρωτοβουλία της Μελίνας Μερκούρη. Η ίδια είχε φροντίσει να τοποθετηθεί μαρμάρινη πλάκα στην πρόσοψη με την αναφορά «Στο σπίτι αυτό έζησε η Μαρία Κάλλας». Εδώ και χρόνια έχει αφαιρεθεί…
2. Το ΝΑΤ δεν το επισκευάζει
Με βάση την ισχύουσα νομοθεσία, οι ιδιοκτήτες διατηρητέων είναι υποχρεωμένοι να παίρνουν μέτρα προστασίας των κτιρίων. Το 2005 είχε εκπονηθεί μελέτη αναστήλωσης από το γραφείο Τομπάζη, η οποία όμως δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Πρόσφατα το υπουργείο Εργασίας ενημέρωσε τη Βουλή ότι η επισκευή κρίνεται ασύμφορη για τα οικονομικά δεδομένα του ΝΑΤ.
3. Θα γίνει Ακαδημία Λυρικού Τραγουδιού
Το τελευταίο διάστημα, μετά από πολύχρονη δραστηριοποίηση της υψίφωνου Βάσως Παπαντωνίου, ο Δήμος Αθηναίων υιοθέτησε την πρόταση για δημιουργία Ακαδημίας Λυρικού Τραγουδιού που θα φέρει το όνομα της Μαρίας Κάλλας και θα στεγαστεί στην πολυκατοικία Παπαλεονάρδου. Τον χώρο που η μεγάλη καλλιτέχνις, έπειτα από 56 παραστάσεις, πάνω από 20 ρεσιτάλ και δεκάδες εμφανίσεις στον τότε Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών, εγκατέλειψε το 1945 για να κατακτήσει όλο τον κόσμο.
