Της Φεβρωνίας Παντελή
Ενα «ταξίδι» στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον, με «όχημα» τη μουσική και «οδηγό» την ανθρώπινη ανάγκη για αναζήτηση, συνειδητοποίηση και εξέλιξη. Για τον Παναγιώτη Στέφο, δημιουργό του Κέντρου Ελληνικής Μουσικής Κληρονομιάς «Λύραυλος», η έρευνα, η ανακατασκευή αρχαίων μουσικών οργάνων και η αξιοποίησή τους μέσω του ομώνυμου Μουσικού Συνόλου μοιάζουν με ενδοσκόπηση. «Η έρευνα μας βοηθά να ανακαλύψουμε αξίες. Να διεισδύσουμε στον τρόπο με τον οποίο κατασκεύαζαν τα μουσικά όργανα οι πρόγονοί μας αλλά και γενικότερα στον τρόπο σκέψης τους. Απαλλαγμένοι από κάθε είδος στείρας αρχαιολατρίας ή προγονοπληξίας, έχουμε στόχο την επιστημονικά τεκμηριωμένη ανακατασκευή, αλλά και τον συσχετισμό τους με τη σύγχρονη παραδοσιακή μουσική», θα πει ο διακεκριμένος μουσικός, ο οποίος υπήρξε για χρόνια μέλος της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και της Ορχήστρας των Χρωμάτων. Η αρχαία πανδούρα, μας πληροφορεί, είναι πρόγονος της οικογένειας του λαούτου, του μπαγλαμά, του μαντολίνου και του μπουζουκιού. Ο ζουρνάς είναι απόγονος του δίαυλου, ενώ ο ρυθμός του παραδοσιακού θρακιώτικου ζωναράδικου υπήρχε ήδη από την αρχαιότητα – και λεγόταν τροχαίος ή τροχαϊκός.
Στον «Λύραυλο», που έχει ήδη συμπληρώσει 16 χρόνια «ζωής» με πολυάριθμες διεθνείς παραστάσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα –και αυτή την περίοδο εργάζεται πάνω σε ένα πρωτοποριακό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που έχει τίτλο «Ο ήχος της ανακύκλωσης» και θέμα την κατασκευή 40 μουσικών οργάνων από ανακυκλώσιμα υλικά και υλικά της φύσης- συμμετέχουν ακόμη η σύζυγός του Χριστίνα Σιάκη, βιολονίστα στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, ο γιος τους Μιχάλης και η κόρη τους Ολγα Στέφου, καθώς και μια ολόκληρη σειρά αξιόλογων μουσικών και συνεργατών. Το περασμένο καλοκαίρι η ομάδα συμμετείχε, με συναυλία που διοργανώθηκε στην ιστορική αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου της Βιέννης, στον αποχαιρετισμό της ελληνικής προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Νωρίτερα είχαν παρουσιάσει παραστάσεις τους στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στην Οπερα της Βαρσοβίας, στο Mendelssohn Haus στη Λειψία, στο Φεστιβάλ Παλαιάς Μουσικής στη Στοκχόλμη, στην Concoran Galery στην Ουάσινγκτον και αλλού, ενώ έλαβαν μέρος και σε ειδικές εκδηλώσεις που οργανώθηκαν στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004.
Για τις ανάγκες της έρευνας, ο Παναγιώτης Στέφος έχει ώς σήμερα επισκεφτεί δεκάδες χώρους που φιλοξενούν «υλικό προς διερεύνηση», σε όλο τον κόσμο: το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, όπου υπάρχουν εκατοντάδες αρχαιοελληνικά αγγεία σε πάρα πολύ καλή κατάσταση, το Λούβρο. Οπως μας λέει, έχει βρεθεί 27 φορές στο Βρετανικό Μουσείο, μελετώντας τα φιλοξενούμενα σε αυτό αγγεία που απεικονίζουν πτυχές από τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Μετά την παρατήρηση, θα ακολουθήσουν πολλά… πειράματα στο εργαστήριο, με στόχο την πιστότητα και την ακρίβεια στο αποτέλεσμα.
Η μουσική ως συστατικό ζωής
«Πώς όμως ξεκίνησε αυτή η… περιπέτεια;» ρωτάμε. «Το στοιχείο που αρχικά μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση», μας απαντά, «και υπήρξε μία από τις βασικές αιτίες για να αρχίσω την έρευνα, ήταν ότι ανοίγοντας το αρχαιοελληνικό λεξικό διαπίστωσα ότι υπάρχουν περίπου 10 λέξεις με τη λύρα ως πρώτο συνθετικό. Λυρόδμητος, λυροκτυπία, λυρωνία, λυρόθεν… Σήμερα, δεν συμβαίνει κάτι αντίστοιχο με κάποιο δημοφιλές όργανο όπως το πιάνο, ας πούμε, ή το βιολί. Πράγμα που με έκανε να συμπεράνω ότι η σχέση των ανθρώπων με τα αντικείμενα που υπήρχαν γύρω τους ήταν πολύ ιδιαίτερη, με τη λύρα εν προκειμένω να είναι το πιο διαδεδομένο όργανο. Μου έκανε επίσης εντύπωση το πλήθος των οργάνων. Για παράδειγμα, υπήρχαν περί τα 20 είδη αυλών. Αλλος για τις δημόσιες τελετές, άλλος για τον πόλεμο ή τις γιορτές. Στην Αρχαία Ελλάδα η μουσική ήταν απόλυτα συνυφασμένη με την καθημερινότητα όλων των ανθρώπων και ως μια σύνθετη καλλιτεχνική και πνευματική έκφραση είχε ιδιαίτερη θέση σε όλες τις εκδηλώσεις της ατομικής και της κοινωνικής ζωής».
Πόσο εύκολο είναι όμως να βρει κανείς πηγές για όλα αυτά; Πολλές πληροφορίες, μας λένε, μπορεί κανείς να αντλήσει από τις εικαστικές μαρτυρίες σε αγγεία, αγάλματα ή νομίσματα που αναπαριστούν μουσικές σκηνές, όπως τη συμμετοχή μουσικών σε αρχαία τραγωδία, σε διαγωνισμούς μουσικής κ.λπ. Από κει αντλούμε πληροφορίες για το σχήμα, το μέγεθος, τα υλικά κατασκευής, τον τρόπο που κρατούσαν το όργανο, τον τρόπο τοποθέτησης των δύο χεριών γύρω από το όργανο. Η δεύτερη πηγή είναι οι γραπτές μαρτυρίες – όλοι σχεδόν οι αρχαίοι συγγραφείς έχουν αναφορές στη μουσική, άλλος σε μεγαλύτερο και άλλος σε μικρότερο βαθμό. Κάποιοι –όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης- για το μουσικό ήθος και άλλοι, περισσότερο αναλυτικά, για τη θεωρία της μουσικής (οι πραγματείες του Αριστόξενου του Ταραντίνου -του επιφανέστερου ίσως μουσικού του 4ου π.Χ. αιώνα- και ειδικότερα εκείνη περί «Αρμονικής» αναγνωρίζονται ως τα πλέον αρχαία και καλοδιατηρημένα έργα που έφτασαν έως τις μέρες μας). Υπάρχουν συγγράμματα, μας λένε, που σώζονται σε καλή κατάσταση και μιλούν για τις αρμονίες, τις σημερινές κλίμακες. Ο συσχετισμός των εικαστικών και των φιλολογικών μαρτυριών μάς επιτρέπει να έχουμε μια καλή προσέγγιση και για τα όργανα αλλά και σε ποιες περιστάσεις έπαιζαν μουσική οι πρόγονοί μας και σε ποιους χώρους.
Το μοναδικό πλήρως σωζόμενο μουσικό κείμενο της αρχαιότητας είναι «Η στήλη του Σείκιλου», ένας μικρός κίονας του 2ου μ.Χ. αιώνα, πάνω στον οποίο είναι χαραγμένο ένα σύντομο ποίημα που σχολιάζει το νόημα της ζωής, εγκωμιάζοντας ειδικότερα την ευζωία. Οι δύο μεγάλοι «Δελφικοί ύμνοι» είναι ένα ακόμη σπουδαίο κατάλοιπο της αρχαίας παράδοσης. Χαραγμένοι σε στήλες που βρίσκονταν στον Θησαυρό των Αθηναίων στους Δελφούς, διασώζουν αποσπάσματα αρχαίας μουσικής. Οι ύμνοι, οι οποίοι σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο των Δελφών, είχαν παρουσιαστεί στο πλαίσιο των Πυθίων το 128 π.Χ.
«Το όνομα Λύραυλος πώς προέκυψε;» ρωτάμε αντί επιλόγου. Από τον συνδυασμό της λύρας και του αυλού, των δύο δημοφιλέστερων οργάνων στην αρχαιότητα. Η λύρα ήταν το όργανο του θεού Απόλλωνα, ο οποίος αντιπροσωπεύει την αρμονία, το μέτρο, το ήθος, και ο αυλός του θεού Διονύσου, εκφραστή της έκστασης, της δύναμης και του πάθους. Οι δύο παραπάνω υποστάσεις υπάρχουν –ή τουλάχιστον θα έπρεπε να ενυπάρχουν…- μέσα σε κάθε άνθρωπο.
