Της Χαράς Τζαναβάρα – Φωτογραφίες: Βασίλης Μαθιουδάκης
Το επιβλητικό κτίριο του Εθνικού Θεάτρου… μυρίζει Τσίλερ από μακριά, αλλά κανένας από τους διερχόμενους από την οδό Αγίου Κωνσταντίνου δεν έχει διάθεση για τέτοιες αναζητήσεις. Το «πρώτο τη τάξει» θέατρο της χώρας «φυτεύτηκε» σε μια υποβαθμισμένη περιοχή, η οποία από το 1834 έχασε το «στοίχημα» στο άτυπο χρηματιστήριο γης που είχε διαμορφωθεί λίγο πριν γίνει η Αθήνα και τυπικά πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Τα αρχικά σχέδια των Κλεάνθη-Σάουμπερτ, που προέβλεπαν την κατασκευή των ανακτόρων στη σημερινή πλατεία Ομονοίας, είχαν λειτουργήσει ως σήμα προς πλούσιους ομογενείς για να επενδύσουν σε μεγάλα ακίνητα στη γύρω περιοχή. Η ανατροπή των πολεοδομικών σχεδιασμών ακύρωσε τα κερδοσκοπικά ενδιαφέροντα των νέων ιδιοκτητών που αναζητούσαν ευκαιρία για να ξεφορτωθούν το ασύμφορο ακίνητο. Ενας από αυτούς ήταν ο επιχειρηματίας Νικόλαος Θων (1850-1906), ο οποίος, εκτός από το οικόπεδο της οδού Αγίου Κωνσταντίνου, είχε αγοράσει μεγάλες εκτάσεις σε περιοχές εκτός κέντρου (Αμπελόκηποι, Χαϊδάρι, κ.λπ.). Επί Γεωργίου Α΄ ήταν ο επιμελητής της βασιλικής χορηγίας.
Αφορμή για την αναζωπύρωση της ιδέας του Βασιλικού Θεάτρου ήταν η δωρεά του ομογενή Ευστράτιου Ράλλη, επικεφαλής του ομώνυμου επιχειρηματικού οίκου του Λονδίνου, ο οποίος προσέφερε το αστρονομικό ποσόν του ενός εκατομμυρίου δραχμών. Εισηγητής ήταν ο Αγγελος Βλάχος, που έμελλε να διοριστεί πρώτος διευθυντής του νέου θεάτρου. Ο Γεώργιος αγνόησε άλλη πρόταση για κατασκευή του θεάτρου σε οικόπεδο της σημερινής πλατείας Κλαυθμώνος και ήταν αυτός που επέμεινε να διατεθεί το μισό ποσόν της χορηγίας (!) για την αγορά του οικοπέδου Θων στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου, παρόλο που ήταν φανερό ότι δεν επαρκούσε για τον συγκεκριμένο σκοπό. Επιπλέον, το έδαφος ήταν επικλινές και αυτό δημιουργούσε πρόσθετα εμπόδια στην ανάπτυξη των χώρων.
Ο προϋπολογισμός των έργων ήταν 700.000 δραχμές, γι΄ αυτό ο βασιλιάς απευθύνθηκε και πάλι σε δωρητές. Αυτή τη φορά συνεισέφεραν οι ομογενείς Κοριαλένης και Ευγενίδης, χρειάστηκε όμως και ο κρατικός οβολός, καθώς εκτός από τις… συνήθεις υπερβάσεις του προϋπολογισμού, έπρεπε να εξασφαλιστούν άλλες 210.000 δραχμές για τον εξοπλισμό του θεάτρου, που για την εποχή του ήταν ο αρτιότερος.
Τα σχέδια είχαν ανατεθεί στον Γερμανό αλλά από χρόνια πολιτογραφημένο Ελληνα Ερνέστο Τσίλερ (1837-1923), ιδιαίτερα γνωστό στους αναγνώστες της συγκεκριμένης σελίδας, ο οποίος είχε σχεδιάσει πάνω από 900 δημόσια και ιδιωτικά κτίρια σε όλη τη χώρα. Οι περιορισμοί του οικοπέδου δυσκόλεψαν πολύ τον πιο περιζήτητο αρχιτέκτονα της εποχής, που είχε ήδη δώσει λαμπρά δείγματα γραφής στο δημοτικό θέατρο Ζακύνθου και στον «Απόλλωνα» της Πάτρας.
Η έλλειψη χώρου στέρησε τη δυνατότητα να διαμορφωθεί μια μικρή πλατεία στην πλευρά της οδού Αγίου Κωνσταντίνου που θα έδινε αέρα στο θέατρο, ενώ περιόρισε τις διαστάσεις των εσωτερικών χώρων που υπολείπονται σε σχέση με τα ισχύοντα σε εθνικής κλίμακας θέατρα άλλων ευρωπαϊκών πόλεων. Να σημειωθεί ότι το αρχικό οικόπεδο ήταν μικρότερο και με μεταγενέστερες αγορές έφτασε τα πέντε στρέμματα, καλύπτοντας ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο. Η σημαντικότερη αφορά ιδιωτικό ακίνητο προς την πλευρά της οδού Μενάνδρου, όπου βρισκόταν το ξενοδοχείο «Μεσσήνη». Σε αυτό τον χώρο προστέθηκε την περίοδο 1961-63 νέα πτέρυγα για τη Νέα Σκηνή του Εθνικού σε σχέδια του μοντερνιστή αρχιτέκτονα Βασίλη Δούρα (1904-1981), ο οποίος όμως επέλεξε να υποταχθεί στο ύφος του αρχικού κτιρίου.
Το Εθνικό Θέατρο έχει καταφανείς επιρροές από την όπερα της Δρέσδης που σχεδίασε ο G. Semper, αλλά και το θέατρο Dagmar της Κοπεγχάγης, έργο του O. Petersen, που ακολουθούν και τα δύο τις κλασικές συνταγές του γερμανικού νεομπαρόκ. Ο Τσίλερ σχεδίασε μια μνημειακή είσοδο προς την οδό Αγίου Κωνσταντίνου, η οποία χάρη στη διαμόρφωση του ισογείου καταφέρνει με επιτυχία να καλύψει την κλίση του εδάφους. Εκανε όμως και μια… μαϊμουδιά, αφού για λόγους οικονομίας πέτρινοι τοίχοι τύπου rustico υπάρχουν μόνον στην πρόσοψη, ενώ στις υπόλοιπες πλευρές είναι απομίμηση! Ιδιαίτερη αρχιτεκτονική αξία έχει ο όροφος, που απογειώνεται με μια σειρά κίονες κορινθιακού ρυθμού και περίτεχνα παράθυρα με ακροκέραμα. Στην περίμετρο της οροφής της εισόδου υπήρχαν αγάλματα, τα οποία όμως δεν έχουν διασωθεί.
Η σκηνή ήταν περιορισμένη, με διαστάσεις μικρότερες από αυτές των θεάτρων της Κέρκυρας και της Ζακύνθου! Στις ανακαινίσεις που έγιναν αργότερα καταβλήθηκαν σημαντικές προσπάθειες να εξασφαλιστεί ο απαραίτητος χώρος, με σημαντικότερη αυτή που έγινε από τον διεθνούς βεληνεκούς αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Κωνσταντίνο Δοξιάδη. Οι απαραίτητες παρεμβάσεις έφεραν μείωση των διαθέσιμων καθισμάτων για θεατές, οι οποίες στην αρχή έφταναν τις 1.000 αλλά περιορίστηκαν στις 400.
Οι εργασίες κατασκευής ξεκίνησαν το 1891 και δέκα χρόνια αργότερα έγιναν τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια του Βασιλικού Θεάτρου. Μέχρι το 1908 δικαίωμα εισόδου είχαν μόνον οι εκλεκτοί της βασιλικής αυλής, που έπρεπε να διαθέτουν πρόσκληση και επίσημο ένδυμα. Η προκλητική αυτή διαχείριση του θεάτρου ήταν η βασική αιτία για να κλείσει για 22 χρόνια. Το 1930 και επί πρωθυπουργίας του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο τότε υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου προχώρησε στην ίδρυση του Εθνικού Θεάτρου και τον Μάρτιο του 1932 έγιναν τα δεύτερα εγκαίνια που σηματοδότησαν τη νέα πορεία του. Την ίδια χρονιά η λειτούργησε και η περίφημη Δραματική Σχολή και χρειάστηκε να περάσουν περισσότερα από 60 χρόνια για να δημιουργηθεί η Πειραματική Σκηνή που φέρει τη σφραγίδα του Νίκου Κούρκουλου, ο οποίος ήταν στο τιμόνι του Εθνικού την περίοδο 1994-2007.
1. Οσμή Βιέννης
Ο Τσίλερ έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην εσωτερική διακόσμηση, που σύμφωνα με ορισμένους μιμείται το Λαϊκό Θέατρο της Βιέννης. Ξεχωριστές ήταν οι παραστάσεις που κοσμούσαν την οροφή της κεντρικής σκηνής, όπου κυριαρχούσαν οι άγγελοι και οι γεωμετρικοί ρόδακες. Σήμερα διασώζονται οι τοιχογραφίες του καπνιστήριου. Μεγαλοπρεπής ήταν η βελούδινη χρυσοκέντητη αυλαία που δεν διασώθηκε.
2. Κόντρες για τους νέους
Δείγμα της καχυποψίας στους νέους δημιουργούς ήταν η στιχομυθία ανάμεσα στον Αγγελο Βλάχο και τον Αριστομένη Προβελέγγιο, που καταγράφουν τα «Παναθήναια» (Οκτώβριος 1887). Ο τελευταίος πρότεινε στον διευθυντή του Εθνικού να ανεβάσει ένα καινούργιο έργο. «Το πρωτότυπον εις το συρτάριόν σου», ήταν η απαξιωτική απάντησή του. Διαφορετική πολιτική είχαν ακολουθήσει άλλοι διευθυντές του θεάτρου, όπως οι Κ. Μπαστιάς και Αλέξης Μινωτής. Μετά το 1932 από το «σανίδι» του πέρασε η ελίτ του ελληνικού θεάτρου και το μοναδικό βεστιάριό του διαθέτει πάνω από 20.000 κοστούμια.
3. Τα Ορεστειακά
Στην κεντρική αίθουσα του Εθνικού διαδραματίστηκαν τον Νοέμβριο του 1903 τα «Ορεστειακά». Με αφορμή την παρουσίαση σε μετάφραση της «Ορέστειας» του Αισχύλου, φανατικοί οπαδοί της καθαρεύουσας επιτέθηκαν στους θεατές αφήνοντας πίσω τους τραυματίες.
