Της Βασιλικής Τζεβελέκου
Την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα απεικονίζει τελικά το ψηφιδωτό στον λόφο Καστά στην Αμφίπολη. Είναι μια διαδεδομένη, κλασική εικονογραφική σύνθεση, με συμβολικό χαρακτήρα για τον αέναο κύκλο της ζωής και του θανάτου, που απαντάται συχνά στην ιστορία της αρχαίας τέχνης από τον 6ο αιώνα π.Χ. και μετά, όχι μόνον στην Ελλάδα αλλά και στην Κάτω Ιταλία.
Η γυναικεία νεανική μορφή, με τα κόκκινα μαλλιά να ανεμίζουν, τον λευκό χιτώνα, που συγκρατείται με κόκκινη λεπτή ταινία στο ύψος του στήθους και φέρει κόσμημα στο αριστερό χέρι, συμπληρώνει την εικόνα του ψηφιδωτού δαπέδου (4,5×3) που δημοσιοποιήθηκε την περασμένη Κυριακή. Εξαιρετικής αισθητικής, γλαφυρή και πολύχρωμη, η σύνθεση απεικονίζει τον θεό Ερμή ως ψυχοπομπό μπροστά από το άρμα που οδηγεί γενειοφόρος άνδρας με στεφάνι δάφνης στο κεφάλι και δεν είναι άλλος, τελικά, από τον θεό Πλούτωνα. Δίπλα του η Περσεφόνη, σχεδόν στο ίδιο ύψος, και με ανασηκωμένο το χέρι σαν να χαιρετά τον κόσμο που αφήνει πίσω της.
Στην ανακοίνωσή του το υπουργείο Πολιτισμού θεωρεί ότι η παράσταση «παραπέμπει στην αντίστοιχη της αρπαγής της Περσεφόνης, στον λεγόμενο Τάφο της Περσεφόνης, στο βασιλικό νεκροταφείο των Αιγών. Αλλά και στη δεύτερη απεικόνιση με τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη στο ερεισίνωτο του μαρμάρινου θρόνου, στον τάφο της Ευρυδίκης, μητέρας του Φιλίππου, στις Αιγές». Κι όπως δήλωσε η γ.γ του υπουργείου, Λίνα Μενδώνη, «οι σκηνές αυτές συνδέονται με τις λατρείες του Κάτω Κόσμου, με την ορφική λατρεία και τις διονυσιακές τελετές. Ο εκάστοτε επικεφαλής του οίκου των Μακεδόνων ήταν ο αρχιερέας αυτών των λατρειών. Η παράσταση στην περίπτωσή μας έχει συμβολική σημασία, η οποία μπορεί να δηλώνει κάποια σχέση του “ενοίκου” του τάφου με τον μακεδονικό οίκο. Ο πολιτικός συμβολισμός είναι πολύ ισχυρός σε όλες τις εποχές».
Η σύνθεση, όμως, στην τοιχογραφία του Τάφου της Περσεφόνης είναι εντελώς διαφορετική. «Επαναστατική». Απεικονίζει γυμνή την Περσεφόνη (το ιμάτιό της έχει γλιστρήσει), γεμάτη απόγνωση και τρόμο στην αγκαλιά του Πλούτωνα, από τον οποίο προσπαθεί να ξεγλιστρήσει.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Πέτρο Θέμελη, «η σύνθεση στην Αμφίπολη είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Η αρπαγή της Περσεφόνης είναι συχνό νεκρικό θέμα. Συμβολίζει τη ζωή και τον θάνατο, την αναγέννηση, κι έχει σχέση με τις αντιλήψεις για τη μεταθανάτια ζωή. Εχει πανελλαδικό συμβολισμό, που συναντάμε ακόμα και στην Κάτω Ιταλία σε ταφικά μεγάλα ερυθρόμορφα αγγεία προγενέστερα από την απεικόνιση της Αμφίπολης».
Σε ερώτησή μας αν η παράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης έχει κάποια σχέση με τους Τημενίδες, την οικογένεια του Φίλιππου και του Αλέξανδρου, μας λέει «δεν γνωρίζω καμιά τέτοια σχέση». Θεωρεί ωστόσο ότι το ψηφιδωτό παραπέμπει στην τοιχογραφία στον Τάφο των Αιγών, αν και «η τοιχογραφία στη Βεργίνα έχει την ελευθερία της κίνησης του χρωστήρα, που δεν την έχει το μωσαϊκό». Και συμπληρώνει: «Η τεχνοτροπία της Αμφίπολης έχει σχέση με τα μωσαϊκά της Πέλλας ως προς τη σύνθεση και το χρώμα».
Ο κ. Θέμελης θεωρεί ότι το εύρημα διαφωτίζει τη χρονολόγηση, που τοποθετείται «προς το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ., το πολύ αρχές του 3ου. π.Χ. Παραπέμπει σε άλλες παραστάσεις της ίδιας εποχής, όπως η Αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη στην οικία του Διονύσου και το Κυνήγι του Λιονταριού με τον Αλέξανδρο, όπου επεμβαίνει ο φίλος του Κρατερός για να τον σώσει. Είναι ένας κύκλος ψηφιδωτών στη Μακεδονία και στους μακεδονικούς τάφους, που μας δίνουν μια γεύση από τη μεγάλη ζωγραφική τέχνη της Αττικής, που έχει χαθεί». Και καταλήγει: «Το μνημείο στην Αμφίπολη είναι τάφος που ξεφεύγει σε ορισμένα σημεία από τα πρότυπα των μακεδονικών τάφων, αλλά της ίδιας αντίληψης».
Στη συνέντευξη Τύπου που δόθηκε χθες στο Μουσείο της Αμφίπολης, η ανασκαφέας Κατερίνα Περιστέρη δήλωσε ότι «δεν μπορούμε από την παράσταση να βγάλουμε συμπέρασμα για το φύλο του νεκρού, ενώ το ψηφιδωτό, που πρώτη φορά απαντάται σε ταφικό μνημείο, ενισχύει την άποψη ότι ο νεκρός ήταν εξαιρετικά σημαντικός». Ανέφερε, επίσης, ότι έχουν βρεθεί «κινητά ευρήματα, όπως κεραμική, καρφιά κ.ά.».
