Η «ακτινογραφία» της πρωτεύουσας της Ηπείρου, 100 χρόνια μετά την απελευθέρωση

ΙΩΑΝΝΙΝΑ Του Φιλήμονα Καραμήτσου 

Μέσα στα δέντρα, δίπλα στο ποτάμι, το Χάνι Εμίν Αγά, ένα μικρό πετρόκτιστο κτίριο μισή ώρα από τα Γιάννενα, κρύβεται από τα μάτια του οδηγού που ανεβαίνει από την εθνική οδό προς την πρωτεύουσα της Ηπείρου. Πριν από ακριβώς 100 χρόνια, στις 5 και μισή το πρωί της 21ης Φεβρουαρίου 1913, στο χάνι, που ήταν η έδρα του Γενικού Στρατηγείου της Στρατιάς Ηπείρου, αντιπροσωπεία της τουρκικής φρουράς των Ιωαννίνων παρέδιδε την πόλη και σήκωνε λευκή σημαία στο περίφημο οχυρό του Μπιζανίου.

Την επόμενη μέρα, ο διάδοχος Κωνσταντίνος θα έμπαινε στην πόλη επικεφαλής του ελληνικού στρατού, πιστοποιώντας και επίσημα την απελευθέρωσή της. Αν συνεχίσεις τον δρόμο σου -πάνω στον ίδιο ακριβώς δρόμο που πορεύτηκαν κι εκείνοι οι πολύπαθοι στρατιώτες, οι οποίοι, ταλαιπωρημένοι από την πολύμηνη πολιορκία και την κακοκαιρία, δαφνοστεφάνωναν τα μεταφορικά τους οχήματα και φωτογραφίζονταν χαρούμενοι-, σε ποια άραγε πόλη θα μπεις; Τι είναι τα Γιάννενα του 21ου αιώνα, που σήμερα γιορτάζουν τα εκατοστά Ελευθέριά τους;

Απλωμένα γύρω από τη λίμνη, σε ένα ευρύ λεκανοπέδιο που έχει γεμίσει από τους πάνω από 100 χιλιάδες κατοίκους που ψάχνουν στην πόλη την ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή, τα σημερινά Γιάννενα, αναζητώντας για μία ακόμα φορά ταυτότητα και ορίζοντα, βρίσκονται σε μια μεταβατική φάση που επιταχύνεται από τις ανάγκες που δημιουργεί η οικονομική κρίση.

Το ρομαντικό ιδεώδες του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού αιώνα έφερε εθελοντές στον αγώνα για την απελευθέρωση το 1912, ανθρώπους από όλες τις πλευρές της Ελλάδας, αλλά και μακρινών χωρών. Διακρίθηκαν οι Κρήτες, οι Μανιάτες, οι Κύπριοι, οι ανώνυμοι στρατιώτες, τη μνήμη των οποίων η πόλη τιμά κάθε χρόνο με ειδικά αφιερώματα και μνημεία. Ηρθαν όμως έξω από το Μπιζάνι και εθελοντές φιλέλληνες, με τους Γαριβαλδινούς να ξεχωρίζουν κι ανάμεσά τους ο Λορέντζος Μαβίλης που σκοτώνεται σε μάχη τον Νοέμβριο του 1912, πριν προλάβει να δει την πόλη για την οποία πολέμησε φλογερά, ελεύθερη. Ας μην ξεχνάμε ότι σε αυτόν οφείλουμε την εμβληματική φράση μέσα στη Βουλή, λίγα χρόνια πριν, για το «γλωσσικό ζήτημα» και τη δημοτική, «δεν υπάρχουν χυδαίες γλώσσες, αλλά χυδαίοι άνθρωποι», κάτι που μάλλον δεν έχουμε εμπεδώσει ακόμα. Η ελευθερία και η δημοκρατία δεν αποτελούν περιουσία που κληρονομείται, αλλά κατάκτηση αγώνων και βαθιάς κοινωνικής συνείδησης.

Ο ρομαντισμός για τα Γιάννενα ενισχυόταν από το πέρασμα του λόρδου Βύρωνα από την πόλη το 1809, από την ισχυρή παράδοση των σχολών της που μετέφεραν το πνεύμα του Διαφωτισμού ήδη από τον 18ο αιώνα, αλλά και την πλούσια επαναστατική παράδοση, σαν αυτή της εξέγερσης του Διονυσίου του Φιλοσόφου το 1611. Και συνδυαζόταν αυτός ο ρομαντισμός με το ισχυρό γεωπολιτικό συμφέρον της Ελλάδας να αποκτήσει τα εδάφη της Ηπείρου και να επεκτείνει τα σύνορα του μικρού κράτους του 1912 μέχρι εκεί που είχαν ονειρευτεί οι θιασώτες της Μεγάλης Ιδέας ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Δεν είναι τυχαίο ότι στην πλατεία της πόλης στέκει σήμερα το άγαλμα του Βενιζέλου ως αναφορά στα χρόνια της απελευθέρωσης, εκείνου δηλαδή που συνδύασε το ρομαντικό ιδεώδες με τον ρεαλισμό των Βαλκανικών Πολέμων και των μεγάλων συμμαχιών.

Ο Δήμος Ιωαννιτών και η Περιφέρεια Ηπείρου σήμερα επενδύουν στο τουριστικό άνοιγμα της πόλης. Με οργανωμένες κινήσεις αναζητούν τουρίστες στην Ευρώπη, την Τουρκία, το Ισραήλ. Και παράλληλα προσπαθούν να δώσουν στην πόλη έναν χαρακτήρα «κέντρου» της βαλκανικής ενδοχώρας, αντίστοιχο με αυτόν που είχε στο παρελθόν. Ο δήμος ειδικά βάζει στο τραπέζι των πλεονεκτημάτων το πολυπολιτισμικό παρελθόν της πόλης, τη διαχρονική συνύπαρξη των τριών κοινοτήτων, της χριστιανικής, της μουσουλμανικής και της εβραϊκής. Τουρκογιαννιώτες και απόγονοί τους επισκέπτονται την πόλη, τουρίστες από το Ισραήλ ανακαλύπτουν τα σημάδια μιας από τις αρχαιότερες ρωμανιώτικες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης. Και τα σύνορα με την Αλβανία δεν είναι πια αυτό το κλειστό ταβάνι που έβαλε πάνω από την Ηπειρο ο Ψυχρός Πόλεμος, αλλά ένα άνοιγμα με δύο κατευθύνσεις.

Η ίδια ανάγκη που έκανε τους εμπόρους των Ιωαννίνων, του Μετσόβου ή του Ζαγορίου να ψάχνουν στις άκρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ευρώπης τις αγορές και τα διαλεχτά προϊόντα, είναι αυτή που κινεί την πόλη και σήμερα να ανοίξει τα δικά της «σύνορα» και να βρει τους δρόμους της ανάπτυξης. Τα μεταπολεμικά Γιάννενα ήταν μια μικρή μεθοριακή πόλη. Είχαν αφήσει πίσω τους την πόλη των παλιών χρόνων, όταν «ο πρώτος ταμπάκος στάθηκε στο παζάρι και πούλησε το κυνήγι του», όπως έγραψε ο μεγαλύτερος λογοτέχνης που έβγαλε η πόλη, ο Δημήτρης Χατζής. Τα χρόνια που ακολούθησαν όμως έφεραν αδράνεια και εσωστρέφεια και ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων θα μεταναστεύσει μαζικά, κυρίως στη Δυτική Ευρώπη.

Μετά τη Μεταπολίτευση, η εικόνα δεν θα αλλάξει ριζικά. Απομονωμένη συγκοινωνιακά ώς και σήμερα, η πόλη καταλαβαίνει με την Εγνατία Οδό για πρώτη φορά τι σημαίνει να ανοίγει λίγο ο ορίζοντας. Αν θέλουμε να ψάξουμε μια τομή στη διαδρομή της που επηρεάζει πραγματικά το σήμερα, θα φτάσουμε στο 1964 και την ίδρυση του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Το Πανεπιστήμιο θα δώσει ουσιαστική ώθηση στην πνευματική ζωή και, το κυριότερο, θα ανοίξει το παράθυρο σε όσα συμβαίνουν στον κόσμο.

Η έλλειψη όμως αναπτυξιακού σχεδίου στη χώρα, η απουσία μεγάλων υποδομών και η συγκεντρωτική λογική στα κέντρα της εξουσίας και του χρήματος θα στερήσουν τα Γιάννενα από μεγάλες παραγωγικές μονάδες και οικονομική ανάπτυξη. Οι μονάδες εμφιάλωσης νερού, η «Δωδώνη», οι πτηνοτροφικές επιχειρήσεις δεν αρκούν για να αλλάξουν την εικόνα μιας πόλης που κινείται κατά βάση γύρω από το Δημόσιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μέτρο της διαθεσιμότητας των υπαλλήλων, αν και δεν αφορά συνολικά πάνω από 100 άτομα, ταρακούνησε πρόσφατα την πόλη γιατί άγγιξε τον άνθρωπο της διπλανής πόρτας και αμφισβήτησε τη δυνατότητα χιλιάδων οικογενειών να ζουν από το Δημόσιο. Επιπλέον, η απουσία εκτεταμένης βιομηχανικής παραγωγής και η εγκατάλειψη των χωριών εδώ και δεκαετίες, που επιβεβαιώθηκε κι από την απογραφή του 2011, οδηγούν σε αδιέξοδο χιλιάδες νέους ανθρώπους που έχουν μεν καλές σπουδές, δεν βρίσκουν όμως πια δουλειές σε δημόσιες υπηρεσίες.

Μπορεί ο τουρισμός να είναι η μεγάλη ευκαιρία της πόλης; Μαζί με την απασχόληση στην πρωτογενή παραγωγή, αποτελούν πάντως τους δύο κύριους στόχους για την ανάπτυξη της περιοχής.

Η μεγάλη φοιτητική κοινότητα, οι χιλιάδες νέοι, η ανάκαμψη ενός κάποιου κοσμοπολιτισμού που φέρνει η εξωστρέφεια, αλλά και τα σημάδια μιας πολιτιστικής αναγέννησης (πολλά νέα μουσικά σχήματα, γεμάτες αίθουσες σε κινηματογραφικά και θεατρικά αφιερώματα κ.ά.) δείχνουν, επιπλέον, ότι η νεολαία μπορεί να αποτελέσει τη μεγάλη ατμομηχανή της πόλης. Προς το παρόν, πάντως, αυτή η νεολαία, όσο ανομοιογενής κι αν είναι ως σύνολο, έχει το κοινό πρόβλημα να μένει «αόρατη», να ψάχνει τρόπο να μιλήσει και να εκφράσει αυτό που θέλει.

Τα Γιάννενα σε πολλές στιγμές τους μοιάζουν με τις άλλες μεγάλες πόλεις της χώρας. Κέντρο γεμάτο αυτοκίνητα, ψηλές πολυκατοικίες, συνοικίες με μεζονέτες. Από την άλλη, οι αποστάσεις είναι μικρές, ο χρόνος δεν χάνεται, τα μικρά μεγέθη επιτρέπουν ακόμα την εξοικείωση. Και το φυσικό περιβάλλον μπορεί να γίνει συγκλονιστικό. Η έλλειψη βιομηχανικής ανάπτυξης άφησε άθικτη σχεδόν τη φύση, το τοπίο, τη σχέση του κατοίκου με το περιβάλλον. Σε απόσταση λιγότερη από μία ώρα βρίσκεται η χαράδρα του Βίκου, που σου κόβει την ανάσα, και τα πέτρινα σπίτια στα Ζαγοροχώρια, το Μέτσοβο και το καινούργιο χιονοδρομικό στο Ανήλιο, η πανέμορφη κοιλάδα της αρχαίας Δωδώνης και ο κάμπος της Κόνιτσας. Και με λίγη ακόμα ώρα -γιατί πάντα οι δρόμοι είναι θέμα- τα Τζουμέρκα, το Γεφύρι της Πλάκας, όριο παλιά του «ελληνικού» με το «τουρκικό», ή η απάτητη Πίνδος. Και να μην ξεχνάμε και το μοναδικό, δομημένο περιβάλλον, όπως το εξαιρετικά διατηρημένο Κάστρο, κατοικημένο συνεχώς τους τελευταίους αιώνες και φύλακας τεκμηρίων που η νέα αρχαιολογική έρευνα φέρνει στο φως, σπαραγμάτων της πόλης από τον αρχαίο κόσμο και όχι μόνο από τον βυζαντινό, όπως μέχρι σήμερα ήταν γνωστό.

Και δίπλα στα Γιάννενα, η λίμνη, αυτή η μόνιμη σύνδεση της πόλης με το φυσικό της παρελθόν και το αντιφατικό παρόν. Η λίμνη που σου προσφέρει ανάσες όταν περπατάς δίπλα της, όπως κάνουν κατά εκατοντάδες οι Γιαννιώτες μετά το μεσημέρι, αλλά σε βάζει σε μαύρες σκέψεις όταν ξέρεις ότι μέσα σε περίπου 50 χρόνια την επιβάρυνες τόσο όσο τα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια που πέρασαν στον βίο της. Οι Γιαννιώτες ψάχνουν ακόμα σήμερα έναν νόμο, για την ακρίβεια ένα προεδρικό διάταγμα, που θα ορίζει τις χρήσεις γης γύρω από τη λίμνη. Η γη και η ιδιοκτησία της παραμένουν, άλλωστε, εσαεί ένα ελληνικό «θέμα» με διακύβευμα το περιβάλλον. Και το αποχετευτικό δίκτυο ή η διαχείριση των σκουπιδιών αποτελούν ένα μόνιμο πρόβλημα της πόλης που απαιτεί πολιτικές, πόρους, σχεδιασμό. Η συζήτηση για το ΕΣΠΑ ή το νέο ΕΣΠΑ μετά το 2014, που κυριαρχούν στην τοπική επικαιρότητα αυτές τις μέρες, δεν είναι παρά όσα χρωστάει η πόλη στους κατοίκους της τον 20ό αιώνα κι όσα δεν μπόρεσε ποτέ να κάνει το κράτος γι’ αυτήν. Τώρα πια, η νέα μόδα λέει ότι οι ιδιωτικοποιήσεις θα φέρουν την ανάπτυξη.

Τα Γιάννενα στις απαρχές του νέου αιώνα επιστρέφουν στο παρελθόν για να βρουν τον καλύτερο εαυτό τους και ανιχνεύουν ένα μέλλον που θα το ήθελαν εξωστρεφές, ευρωπαϊκό, μοντέρνο, προϊόν μιας ανοιχτής κοινωνίας. Και καταλαβαίνουν ότι θα πρέπει να στηριχτούν κυρίως στις δυνάμεις τους για να περπατήσουν τον δρόμο που επέλεξαν. Σε αυτή τη φάση, όμως, το μέλλον διατυπώνεται περισσότερο σαν ερώτημα, παρά σαν την απαρχή μιας κατάφασης. Ο ποιητής Μιχάλης Γκανάς, που την Τετάρτη το βράδυ έκανε την κεντρική ομιλία στην πανηγυρική εκδήλωση των Ελευθέριων, μας είχε δώσει από παλιότερα μια εικόνα της πόλης που αξίζει να την έχουμε σαν οδηγό:

«Θα 'ναι τα Γιάννενα, ψιθύρισα,

στα χιόνια και τον άγριο καιρό

γυάλινα και μαλαματένια…».

………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Το προφίλ της πόλης 

Πληθυσμός: 112.000

Φοιτητές: 15.000

Δημόσιοι υπάλληλοι: 10.000

Ανεργοι (νομός): 25.000

……………………………………………………………………………………………………………………………………..

Σταυροδρόμι 

Του Φίλιππα Φίλιου*

2013! Τα Γιάννινα συμπληρώνουν εκατό χρόνια ελεύθερου βίου. Και η επέτειος αυτή τα βρίσκει σε ένα σταυροδρόμι. Σ’ ένα κρίσιμο σταυροδρόμι που δημιουργούν οι νέες συνθήκες με τις οποίες είναι αντιμέτωπη η Ελλάδα. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, αντικειμενικά δύσκολο, καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα του παρόντος και να απαντήσουμε πειστικά και με επιχειρήματα στις προκλήσεις του μέλλοντος. Ο νέος δήμος, τα νέα Γιάννινα, παραμένουν λοιπόν μια πρόκληση. Μια μεγάλη πρόκληση που μεταλλάσσεται κι εμείς καλούμαστε να απαντήσουμε έγκαιρα και αποφασιστικά. Σήμερα ο καθένας μας κρίνεται από τις προτάσεις του κι όχι από θεωρητικές αναλύσεις. Οι δήμοι σηκώνουν το μεγαλύτερο βάρος της λειτουργίας του κράτους.

Παρ' ότι έγκαιρα καταθέσαμε προτάσεις ώστε η Αυτοδιοίκηση να μη μετατραπεί σε μέρος του προβλήματος του κεντρικού κράτους, αυτές δεν εισακούστηκαν και η κατάσταση στην οποία οδηγηθήκαμε είναι πλέον πολύ δύσκολη. Βαθιά μας υποχρέωση είναι να μην περάσουμε το μήνυμα της κατάρρευσης, αλλά να εμπνεύσουμε αισιοδοξία στους δημότες μας. Θα δώσουμε μάχη για την υλοποίηση του Επιχειρησιακού Σχεδίου και για να αποδώσουμε στον πολίτη όσα του ανήκουν. Στο πλαίσιο αυτό ο δήμος κατάφερε και πέτυχε την έγκριση μέσω του ΕΣΠΑ έργων προϋπολογισμού άνω των 170 εκατ. ευρώ. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα προγράμματα σε όλη τη χώρα, το οποίο ήδη περνά στο στάδιο της υλοποίησης. Κύριος στόχος μας είναι τα επόμενα χρόνια να είναι χρόνια καινοτόμων παρεμβάσεων και έργων ουσίας που θα συμβάλουν στην αναζωογόνηση όλων των περιοχών και στη συνεχή αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των δημοτών μας.

*Δήμαρχος Ιωαννίνων

………………………………………………………………………………………………………………………………………

Πολιτισμός

Του Τριαντάφυλλου Αλμπάνη*

Εκατό χρόνια από την πολυθρύλητη απελευθέρωση των Ιωαννίνων, ένας αιώνας με μεγάλες εθνικές καταστροφές και επιτυχίες που άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια στη φυσική, κοινωνική και οικονομική φυσιογνωμία της πόλης. Τα Γιάννενα και η Ηπειρος έζησαν με ιδιαίτερη ένταση τις δύσκολες περιόδους της σύγχρονης ιστορίας, σε σύγκριση με τις άλλες περιοχές της χώρας, με κορυφαία τα δράματα του εμφυλίου και των μαζικών μεταναστεύσεων στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Πέτυχαν, ωστόσο, η πόλις και η περιοχή αυτή, χάρη στον δωρικό και υπομονετικό χαρακτήρα των ανθρώπων της, να διαφυλάξουν ένα υπέροχο φυσικό περιβάλλον και μια ζωντανή παράδοση. Οι Γιαννιώτες, η λίμνη, τα γύρω βουνά και η πανεπιστημιούπολη συγκροτούν σήμερα μια σύγχρονη κοινωνία με ένα υψηλό πολιτισμικό επίπεδο. Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων αποτελεί μια σημαντική κατάκτηση για την πόλη, ένα πανεπιστήμιο που διακρίνεται για την πληρότητα των υποδομών του, παρά την κρίση που βιώνουμε, το υψηλό εκπαιδευτικό και ερευνητικό επίπεδό του στη χώρα μας και στον διεθνή χώρο. Οι ερευνητικές επιδόσεις του Πανεπιστημίου και η προσφορά του στα γράμματα, τον πολιτισμό, τις θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες, την υγεία και το περιβάλλον σηματοδοτούν πανελλαδικά τον χαρακτήρα της πόλης που δικαιώνει τις θυσίες των αγωνιστών της απελευθέρωσης του 1913.

*Πρύτανης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων