Της Εφης Μαρίνου
Τι διάβαζαν οι αριστεροί τα πέτρινα χρόνια, από το τέλος του Eμφυλίου μέχρι και το τέλος της δικτατορίας; Μπορείτε να το μάθετε στο ολοκαίνουργιο 14ο τεύχος της περιοδικής έκδοσης των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας «Αρχειοτάξιο» με ειδικό αφιέρωμα στον «Κόσμο των εκδόσεων και την Αριστερά – 1950-1974.
Το τεύχος, που παρουσιάστηκε χθες στη Στοά του Βιβλίου, περιδιαβαίνει τον κόσμο των αριστερών εκδόσεων και εντύπων, καθώς και των αναγνωσμάτων που άνθησαν απο τη μετεμφυλιακή περίοδο ώς τη μεταπολίτευση.
Φιλοξενεί ενδιαφέροντα άρθρα, μνήμες και προσεγγίσεις, όπως για την πολυποίκιλη διαδρομή των εκδοτικών οίκων, τον Τύπο της Αριστεράς στη Θεσσαλονίκη από το 1944 μέχρι το 1974, τον «Κέδρο» της Νανάς Καλλιανέση (έκλεισε ήδη εξήντα χρόνια), την εισαγωγή του μαρξισμού στον χώρο του βιβλίου, το πρώτο «Αντί», το περιοδικό «Εποχές», τη λογοκρισία και την τυπογραφία, την εκδοτική δραστηριότητα ως μέσο πολιτικής στράτευσης.
Καταλύτης αυτής της γόνιμης πνευματικά περιόδου υπήρξε η ίδρυση των εκδόσεων «Θεμέλιο», που σε λίγους μήνες γιορτάζει μισό αιώνα δημιουργικής παρουσίας. Ιδιαίτερη μνεία από τους ομιλητές (τον ποιητή Μιχάλη Γκανά, τη συγγραφέα Αλκη Ζέη, τον ιστορικό Βαγγέλη Καραμανωλάκη, τον τυπογράφο Μπάμπη Κοβάνη) έγινε στον Δημήτρη Δεσποτίδη, εμπνευστή του «Θεμέλιου», όπως επίσης στον Νίκο Σβορώνο, τον Φίλιππο Ηλιού, τον Φίλιππο Βλάχο.
Το «Θεμέλιο» γεννήθηκε μέσα σε κλίμα μεγάλων ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων. Συμπορεύτηκε με την ΕΔΑ. Τα πρώτα βιβλία που εκδόθηκαν ήταν γυναικών: η νουβέλα της Εντίτα Μόρις «Τα Λουλούδια της Χιροσίμα» και η μαρτυρία της Μαρίνας Σερένι «Ενας έρωτας, μια ζωή» με θέμα τα χρόνια του φασισμού στην Ιταλία.
Ακολούθησαν οι «Νύχτες και Αυγές» του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου και από τότε το «Θεμέλιο» αρχίζει τη συνεργασία του με τον ζωγράφο Γιώργο Βακιρτζή, ο οποίος φιλοτέχνησε μεγάλο μέρος των βιβλίων του.
Αλλά και το πρώτο βιβλίο του Αλκης Ζέη, «Το καπλάνι της βιτρίνας», κυκλοφόρησε από το «Θεμέλιο», επί δικτατορίας.
Ο Πέτρος της ΕΠΟΝ
Η συγγραφέας θυμήθηκε πώς πρωτογνώρισε τον Δημήτρη Δεσποτίδη. «Τον ήξερα με ψευδώνυμο, ως Πέτρο της ΕΠΟΝ. Συναντηθήκαμε στη αυλή ενός κρατητηρίου. Είχε άθλια όψη. Του ψιθύρισα το όνομά μου και μ' έναν τρόπο με βεβαίωσε ότι είναι καλά, να μην ανησυχώ. Την επόμενη φορά που τον ξαναείδα ήταν στη Μόσχα. Εγώ ως πολιτικός πρόσφυγας και κείνος επισκέπτης για λόγους υγείας.
Θυμάμαι είχε φύγει από το νοσοκομείο, το οποίο φιλοξενούσε κομματικά στελέχη, για να παρακολουθήσει στην Κόκκινη Πλατεία τις γιορτές για την επέτειο της επανάστασης . Επέστρεψε τα μεσάνυχτα ενώ γιατροί και νοσοκόμοι τον έψαχναν όλη μέρα. Τότε του είχα δώσει το «Καπλάνι στη βιτρίνα» με σκοπό να το διαβάσει και αν του αρέσει, να το εκδώσει.
Δεν μου απάντησε ποτέ, εγώ το ξέχασα κι όταν το 1964 ήρθα στην Ελλάδα για λίγες μέρες πήγα να τον βρω. Ρώτησα για το βιβλίο και με παρέπεμψε στη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου. Το «Καπλάνι» βρισκόταν σε περίοπτη θέση»! Αν δεν το είχε βγάλει ο Δεσποτίδης, δεν θα κυκλοφορούσε ποτέ. Και να σκεφτείς ότι το «Καπλάνι» έκτοτε μεταφράστηκε σε τριάντα τρεις γλώσσες».
Οπως είπε ο εκδότης του «Θεμέλιου», Θόδωρος Μαλικιώσης, σ' όλη τη διάρκεια του 2013 θα γίνουν πολλές εκδηλώσεις με αφορμή τα 50χρονα των εκδόσεων, ενώ σε μερικούς μήνες πρόκειται να εκδοθεί το τελευταίο έργο του μεγάλου Βρετανού μαρξιστή διανοητή Ερικ Χομπσμπάουμ με τίτλο «Θρυμματισμένοι Καιροί. Κοινωνία και Πολιτισμός τον 20ό αιώνα».
Κρυμμένα μαρξιστικά βιβλια
Ο Μιχάλης Γκανάς αναφέρθηκε στον πρώτο καιρό που βρέθηκε στην Αθήνα, το 1962, όταν έφυγε από το χωριό του, τους Φιλιάτες Θεσπρωτίας. Το 1972 άρχισε να δουλεύει στις εκδόσεις «Δωδώνη». «Είχα από μικρός τη λόξα να γράφω, να στιχουργώ. Ομως μέχρι που κατέβηκα στην πρωτεύουσα δεν ήξερα κανένα συγγραφέα ή ποιητή, κανένα έργο τους. Και να σκεφτεί κανείς ότι την αμέσως επόμενη χρονιά ο Σεφέρης βραβευόταν με το Νόμπελ…
Επεσα με τα μούτρα στο διάβασμα. Πολύ γρήγορα ο βλάχος εξημερώθηκε κι αυτό το οφείλω στους εκδότες και τους συγγραφείς. Στη «Δωδώνη» είχαμε ένα μεγάλο στοκ βιβλίων από το «Θεμέλιο». Η μαρξιστική σειρά είχε μεγάλη ζήτηση. Ο Β. Λάζος συνήθιζε τα αριστερά βιβλία να τα κρατά κρυμμένα σε πάγκους και να τα πουλά διακριτικά στους υποψιασμένους πολιτικά πελάτες. Η Ασφάλεια φυσικά μπαινόβγαινε συνεχώς.
Προσωπικά ομολογώ ότι δεν κατάφερα να ολοκληρώσω ποτέ ένα μαρξιστικό βιβλίο. Δεν κατάλαβα ποτέ αν η κίνηση «Ενα βήμα μπρος δύο βήματα πίσω», κατά τον Λένιν, συνιστούσε πρόοδο ή οπισθοχώρηση… Αρκέστηκα όμως σε πάμπολλα λογοτεχνικά. Μπορεί ν' ακούγεται κοινότοπο, αλλά οι γενιές που έζησαν αυτά τα χρόνια, μάτωσαν, αγωνίστηκαν.
Και τι νομίζετε ότι ήταν; Φτωχοδιάβολοι που, παρά τα ζόρια, είχαν την τρέλα, τη μανία της γνώσης, της επιθυμίας να πιστέψουν στην προοπτική ενός καλύτερου κόσμου. Κάποιος δίκαια θα αναρωτηθεί πώς μετά απ' αυτούς τους αγώνες φτάσαμε ώς εδώ. Πάντως ο αγώνας είναι μονόδρομος. Οι νέοι πρέπει να σηκώσουν τα μανίκια και να κάνουν κάτι για το μέλλον τους, για τον τόπο».
info: τιμή τεύχους: 16 ευρώ. Κεντρική διάθεση: Θεμέλιο, Σόλωνος 84, Αθήνα 106 80, τηλ. 3608180, 3602646.
