ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙO
Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη
Τεύκρος Μιχαηλίδης, Ο μέτοικος και η συμμετρία, μυθιστόρημα. Πόλις, 2012, σελ. 296
Η μεγάλη στροφή που επιχείρησε ο Τεύκρος Μιχαηλίδης στη λογοτεχνική του πορεία έγινε με το προηγούμενο μυθιστόρημά του «Τα τέσσερα χρώματα του καλοκαιριού» (Πόλις, 2011), στο οποίο η μαθηματική εμμονή υποχωρεί στο φόντο και τίθεται στην υπηρεσία της μυθοπλασίας. Στον ίδιο δρόμο τώρα, τα μαθηματικά ναι μεν φιδοσέρνονται σε όλο το έργο, αλλά δεν κραυγάζουν την παρουσία τους, συνοδεύουν τον πρωταγωνιστή στην ενηλικίωσή του, αλλά δεν τον κάνουν μονοδιάστατο τεχνοκράτη και εντέλει η «συμμετρία» –γιατί αυτή είναι η μαθηματική έννοια που κυριαρχεί- προβάλλεται παντού ως η τάξη η οποία θα έπρεπε να επικρατεί στην κοινωνία, όπως διαπερνά και τη φύση.
Ο Δημήτρης Αποστολίδης γεννιέται στα βάθη της Μικράς Ασίας, βιώνει το ξεκλήρισμα της οικογένειάς του από τους Τούρκους του Κεμάλ, καταφεύγει στην Ιταλία, όπου μεγαλώνει δουλεύοντας και σπουδάζοντας, ζει την άνοδο των μελανοχιτώνων του Μουσολίνι και αναγκάζεται να φύγει επιλέγοντας την ενεργό συμμετοχή στις ζυμώσεις του Μεσοπολέμου, πολεμώντας στο πλευρό των Δημοκρατικών της Ισπανίας ενάντια στον Φράνκο. Στην πορεία του μέσα στην ιστορία, γνωρίζεται με πραγματικά πρόσωπα, όπως ο χαράκτης Μόκι Εσερ, που χρησιμοποίησε μαθηματικές δομές στο έργο του.
Το μυθιστόρημα, αν και δεν διακρίνεται για τη στιβαρή δομή του, διαβάζεται ευχάριστα χάριν του ρέοντος λόγου και της αφηγηματικής άνεσης που χαρακτηρίζει τη γραφή του Μιχαηλίδη. Ο αναγνώστης παρακολουθεί με ενδιαφέρον τη σχεδόν γραμμική εναλλαγή τόπων και σκηνικών, ιστορικών γεγονότων και κοσμοϊστορικών αλλαγών που οδηγούν μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Συνάμα, παρακολουθεί τον ήρωα να γνωρίζει βιωματικά, καθώς μεγαλώνει, όχι μόνο την πολιτική ζωή και την ιστορία, αλλά συνάμα και τον έρωτα στο πρόσωπο μιας Ελληνοεβραίας από τη Θεσσαλονίκη, η οποία τελικά θα πεθάνει στο Αουσβιτς, και φυσικά την απεριόριστη γοητεία των μαθηματικών που τα διδάχτηκε από τη συμμετρία με την οποία οι σφήκες κατασκευάζουν τη φωλιά τους.
Ο βαθύτερος ιστός πάνω στον οποίο χτίζεται το κείμενο είναι ένα πλέγμα διασταυρώσεων, όπου ποικίλες γραμμές της ατομικής και της συλλογικής ζωής συναντώνται. Ο αναγνώστης μπορεί να διαβλέψει τη διασταύρωση των μυθοπλαστικών με τα πραγματικά πρόσωπα, της φύσης με την τέχνη, της γεωμετρίας με τη ζωγραφική, της ελευθερίας με τη βία, του ατόμου με την ιστορία, της πολιτικής με τον έρωτα κ.λπ., άλλοτε ως συγκλίσεις κι άλλοτε ως αποκλίσεις. Ολα αυτά αναδεικνύουν -σε ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο- τη θεμελιώδη αντίθεση που διέπει τη ζωή, αυτήν της συμμετρίας και του χάους. Ο πρώτος πόλος της αντίθεσης αντιπροσωπεύει την ομαλότητα και την ομορφιά, την ισορροπία και την τάξη, ενώ ο δεύτερος συνοψίζει τη βία, τον ολοκληρωτισμό, την επιβολή της εξουσίας, τη μισαλλοδοξία και τον φανατισμό, όπως εκφράζονται λ.χ. στον πίνακα του Πικάσο «Guernica» ή στην πατερναλιστική στάση των Μπουρμπακί στους άλλους μαθηματικούς.
Τα μαθηματικά για τον συγγραφέα είναι μια πανανθρώπινη ιδεολογία, που όχι μόνο στηρίζουν τη φυσική ευταξία, αλλά επιπλέον μπορούν να δημιουργήσουν τη βάση για την κοινωνική αρμονία, είτε αυτή αναφέρεται στη μουσική είτε στη διακυβέρνηση του κόσμου σε καθεστώς ομαλής συμβίωσης και πολιτικής ομαλότητας. Ο Μιχαηλίδης καμιά φορά υπερβάλλει θεωρώντας ότι όλες οι δομές, ακόμα και στις θεωρητικές επιστήμες, έχουν μαθηματική βάση, αλλά δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει την οπτική του, που θεωρεί δηλαδή ότι η αρμονία διέπει τον (φυσικό) κόσμο. Γι’ αυτό «μαθηματικά μυθιστορήματα», όπως αυτό για το οποίο συζητάμε, γίνονται φορείς ιδεολογικής συνείδησης, όταν καταφέρνουν να εντάξουν τους αριθμούς μέσα σε ένα μυθοπλαστικό σύμπαν με πλοκή και χαρακτήρες.
Εντέλει, το σημαντικό είναι ότι ο συγγραφέας διαρρηγνύει το κύριο χαρακτηριστικό της θετικιστικής νοοτροπίας, την εγκεφαλικότητα, και την εμπλουτίζει με πολλαπλά στοιχεία ευαισθησίας. Και δεν αναφέρομαι φυσικά σε φτηνό μελοδραματισμό, αλλά σε παραστατικές σκηνές που προκαλούν ήπια συγκίνηση, βγαλμένη μέσα από την τραγικότητα της ιστορίας και τη σκληρή μοίρα των ανθρώπων, που είναι τόσο ανισόρροπη, τόσο άδικη σε σχέση με τη συμμετρική δικαιοσύνη των γεωμετρικών σχημάτων.
