ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Tου Ακη Παπαντώνη

Ρόμπιν Τζένκινς. «Χάρις και εξιλέωση», Μυθιστόρημα. Μετάφραση: Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη. Εκδόσεις Πόλις, σελ. 337

«[...] σ’αυτή τη χώρα, όπου οι μισοί μοιάζουν με τον

Χριστό κι άλλοι μισοί με τον Τζένγκις Χαν» (σ. 38)

Ο (Τζον) Ρόμπιν Τζένκινς (1912-2005) υπήρξε οξυδερκής, αν και απομαγεμένος, παρατηρητής της κοινωνίας της Σκοτίας. Η έντονη πολιτικοποίησή του —απόρροια του βιώματος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, κατά τη διάρκεια του οποίου δήλωσε αντιρρησίας συνείδησης— φαίνεται στον τρόπο με τον οποίο το πρώιμο συγγραφικό του έργο εξετάζει τα όρια και τις αντιφάσεις της κοινωνικής ηθικής και το σκοτσέζικο μεταναστευτικό ρεύμα (εντός και εκτός Ηνωμένου Βασιλείου[1]). Η ηχώ αυτής της θεματικής αντηχεί και στο ύστερο σώμα της γραφής του, μέρος του οποίου αντλεί από το πέρασμά του ως δάσκαλος σε Αφγανιστάν, Καταλονία και Μαλαισία. Η απομάκρυνση από τη βρετανική επικράτεια κάθε άλλο παρά άμβλυνε το αισθητήριό του. Αντιθέτως, η αφηγηματική του οπτική επαναπροσδιορίστηκε μέσω της διάθλασης από το «εξωτικό» πρίσμα των τόπων εκπατρισμού του.

Στο «Χάρις και εξιλέωση» (μοναδική ίσως αστοχία τής, κατά τ’ άλλα ακριβούς, μετάφρασης της Κρ. Γλυνιαδιάκη η απόδοση του πρωτότυπου τίτλου «Some kind of grace», καθώς χάνεται ο υποδόρια φλεγματικός του χαρακτήρας) ο κεντρικός χαρακτήρας, Τζον Μακλάουντ, αποφασίζει να ερευνήσει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ένα ζευγάρι ταξιδιωτών, οι Ντόναλντ Κεμπ και Μάργκαρετ Ντάνκαν, χάθηκαν στα υψίπεδα του αφγανικού Βορρά. Οι Αρχές της Καμπούλ μιλούν για φόνο με σκοπό τη ληστεία — ο ίδιος δυσπιστεί. Ως επακόλουθο η φυσική αναζήτηση της «αλήθειας» γίνεται εμμονική αναμέτρηση με το «πώς ορίζεται η αλήθεια» στο Αφγανιστάν του ’50, ιδίως στα σημεία επαφής Δύσης-Ανατολής. Τόσο ο Μακλάουντ όσο και το ζευγάρι που αναζητεί, είναι Σκοτσέζοι — στον ευρύτερο αφηγηματικό καμβά είναι οι «Δυτικοί», οι ξένοι, οι «φερινγκί». Αυτό το χαρακτηριστικό ο συγγραφέας το φορτίζει αμφίσημα: αφενός με το συναίσθημα της αφ’ υψηλού συμπόνιας που δείχνει ο πλούσιος προς τον εξαθλιωμένο, ο πολιτισμένος προς τον πρωτόγονο, αφετέρου μέσω της ειλικρινούς υπόκλισης του ξένου στην αφέλεια και την απλότητα των γηγενών.

Η αφήγηση παρουσιάζει διττό ενδιαφέρον. Πρώτον, εξαιτίας της πλοκής: σκηνογραφικά σκοτεινή και μυστηριώδης, κοινωνικά και πολιτικά αποκαλυπτική, αποφεύγει τους εύκολους συναισθηματισμούς και ζυγίζει προσεκτικά τον κυνισμό που εκπέμπει. Δεύτερον, εξαιτίας της θέσης του Αφγανιστάν στη σύγχρονη (από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και εντεύθεν) γεωπολιτική σκηνή. Η ανάγνωση του μυθιστορήματος —πρώτη δημοσίευση το 1960— γίνεται ξανά επίκαιρη, καθώς η «συνταγή» την οποία ο Πρώτος Κόσμος (Ρωσία, Βρετανία, ΗΠΑ) συνταγογράφησε για το Αφγανιστάν λειτούργησε μόνο ως συντηρητικό των εγγενών κοινωνικοθρησκευτικών ανισοτήτων. Η ερήμωση, η ένδεια, η κοινωνική κλειστοφοβία είναι σήμερα ακόμα εκεί και τα ερείπια τα οποία περιδιαβάζει η αφήγηση μας το υπενθυμίζουν.

Στο βιβλίο οι Αφγανοί άνδρες «μοιάζουν με τον Χριστό», είναι όμως οτιδήποτε άλλο εκτός από άγγελοι Καλού• εν τέλει, οι μισοί φροντίζουν για τη σταύρωση των υπολοίπων μέσα από ένα γαϊτανάκι υπονομεύσεων και δοσοληψιών εν κρυπτώ. Ο Μακλάουντ, στον αντίποδα, προσιδιάζει σε έναν δυτικότροπο Τζένγκις Χαν, εθελούσια χαμένο σε μια διαρκή περιπέτεια (εσωτερική και εξωτερική). Αθεος μεταξύ φανατικά πιστών, κοινωνός μιας ανερμάτιστης προόδου στην έρημο της στατικότητας, υποψιασμένος μεταξύ ανυποψίαστων και ιδεαλιστής μεταξύ οπορτουνιστών, ο ήρωας του Τζένκινς ψηλαφεί τη σκοτεινή πλευρά της αθωότητας λόγων και πράξεων, εαυτού και μη εαυτού. Την πλευρά όπου συνυπάρχουν η ψυχική γενναιότητα με τη μνησικακία, η «απόλυτη αλήθεια» της θρησκείας με την απόλυτη αλήθεια της «ζώσας πραγματικότητας», ο προσεταιρισμός στα πρότυπα των «φερινγκί» και η αγκίστρωση στο οικοδόμημα της παράδοσης. Ενδεικτικό της σύγκρουσης εντός του: ο διάλογος Μακλάουντ-Κεμπ λαμβάνει χώρα στα γαελικά — τη σκοτσέζικη διάλεκτο που εδώ συμβολίζει τη μνήμη, την επιστροφή, τη συνάφεια, ενώ η συναναστροφή του με τους ντόπιους στα περσικά — τη γλώσσα της αποδοχής, της συγκατάβασης, της ώσμωσης.

Ιδιαιτέρως κατατοπιστικά το προλογικό σημείωμα του Τζέιμς Μικ (άρθρο του στην εφημερίδα Guardian[2]) και οι σημειώσεις της μεταφράστριας, συμπληρώνουν την αφήγηση και αξίζει να διαβαστούν.

………………………………………………………………………………………………………………………………….. 

[1] Μάρτζορι Χάρπερ, «Adventurers and Exiles: The Great Scottish Exodus» (Profile Books, 2004).

[2] Τζέιμς Μικ, «A Scot in the Afghan glens» (The Guardian, 18-09-2004).