AΦΙΕΡΩΜΑ ΝΙΚΟΣ ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ
Θα ήθελα να μοιραστώ με τους αναγνώστες της «Εφημερίδας των Συντακτών» κάποιες προσωπικές αναμνήσεις και φιλικές συζητήσεις με τον Νίκο Πουλαντζά. Πρώτα, όμως, θέλω να μεταφέρω ένα κομμάτι από το κύριο άρθρο του περιοδικού «New Left Review» του Ιανουαρίου 1980, λίγο μετά τον θάνατό του: «Ο Νίκος Πουλαντζάς, τον τραγικά πρόωρο θάνατο του οποίου αναγγείλαμε στο τελευταίο μας τεύχος, ξεχώρισε για την ικανότητά του να συνθέτει ένα ευρύ πεδίο ερευνών. Επεξεργάστηκε μία εξαιρετικά πρωτότυπη και διακριτή μαρξιστική πολιτική επιστήμη. Ανοιξε συζητήσεις πάνω σε κεντρικά ζητήματα της μαρξιστικής θεωρίας και πολιτικής σε αρκετές χώρες της Ευρώπης, της Λατινικής Αμερικής και των ΗΠΑ. Αυτή η διεθνιστική προσήλωση στον διάλογο και την έρευνα κατέστησε τον Πουλαντζά τον πιο σημαντικό μαρξιστή συγγραφέα της γενιάς του». Πιστεύω ότι αυτή είναι μία επάξια αναγνώριση κάποιου που υπήρξε πράγματι ένα από τα δημιουργικά πνεύματα της εποχής του.
Είχα την τύχη να συνεργαστώ με τον Πουλαντζά για οκτώ χρόνια περίπου, από το 1969 μέχρι το 1977, με την ιδιότητα του βοηθού του στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού 8, στη Vincennes. Μου πρότεινε να κάνουμε από κοινού ένα σεμινάριο πάνω σε ζητήματα της μαρξιστικής θεωρίας. Ενα σεμινάριο με πολύ καλή προσέλευση, μερικών εκατοντάδων φοιτητών σε ετήσια βάση. Τον πρώτο χρόνο το θέμα ήταν «Το εθνικό και αποικιοκρατικό ζήτημα στην Κομμουνιστική Διεθνή» και αργότερα ακολούθησαν η μαρξιστική θεωρία για το κράτος και η μαρξιστική αντίληψη για το επαναστατικό κόμμα. Το ενδιαφέρον στοιχείο στη συνεργασία αυτή ήταν ότι ο Πουλαντζάς με επέλεξε ως βοηθό του, παρότι γνώριζε ότι οι πολιτικές και φιλοσοφικές μου απόψεις διέφεραν πολύ από τις δικές του. Αυτό ήταν ένα στοιχείο του χαρακτήρα του, μια ένδειξη της γενναιοδωρίας του πνεύματός του. Ηταν ένας οπαδός του Althusser, ένας στρουκτουραλιστής μαρξιστής, ενώ εγώ ήμουν οπαδός της σχολής Lukacs-Goldman, την οποία ο Πουλαντζάς γνώριζε σε βάθος, καθώς την είχε μελετήσει πριν από κάποια χρόνια, για να αποστασιοποιηθεί στη συνέχεια από αυτήν. Διαφωνούσαμε πάνω στην ερμηνεία του μαρξισμού, καθώς και σε πολιτικά ζητήματα, δεδομένου ότι εκείνος ήταν ενταγμένος στο ΚΚΕ Εσωτερικού και εγώ ανήκα στη Γαλλική Επαναστατική Κομμουνιστική Λέγκα, η οποία ήταν το γαλλικό τμήμα της Τέταρτης Διεθνούς.
Συζητούσαμε τις απόψεις μας μπροστά σε ένα ακροατήριο φοιτητών σε μια ατμόσφαιρα καλής διάθεσης, αμοιβαίου σεβασμού και φιλίας. Προφανώς οι φοιτητές απολάμβαναν το σεμινάριο, καθώς δεν ήταν συνηθισμένοι να ακούν τους εισηγητές να συζητούν μεταξύ τους, να διαφωνούν και να ανταλλάσσουν επιχειρήματα. Εβρισκαν την όλη εμπειρία συναρπαστική. Το κοινό μας στοιχείο, παρά τις φιλοσοφικές και πολιτικές μας διαφορές, ήταν το γενικό πλαίσιο, δηλαδή ο μαρξισμός, καθώς και το ενδιαφέρον μας για τον Λένιν και, μερικά χρόνια μετά, για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Οφείλω να παραδεχθώ ότι οι πολιτικές απόψεις του με παραξένευαν. Κατάφερνε να συνδυάσει με έναν μοναδικό τρόπο τον Ευρω-κομμουνισμό –τη γραμμή του ΚΚΕ Εσωτερικού- με τον μαοϊσμό, λόγω της συμπάθειας που έτρεφε για την Κίνα του Μάο. Εκ των υστέρων πιστεύω ότι στόχος του ήταν, αφενός, να απαλλάξει τον κομμουνισμό από τη σταλινική του κληρονομιά και, αφετέρου, να παραμείνει αλληλέγγυος με τα κινήματα του Τρίτου Κόσμου.
Από τα βιβλία του, αυτό που αγαπούσα περισσότερο ήταν το τελευταίο, «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός». Εκεί εντόπισα πολλά σημεία με τα οποία συμφωνούσα ή ακόμα κι όταν διαφωνούσα, με ανάγκαζαν να σκεφτώ. Οπως προανέφερα, μοιραζόμασταν ένα έντονο ενδιαφέρον για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και συμφωνούσαμε με τη θέση της στον διάλογο με τους Μπολσεβίκους το 1918 για το ζήτημα της δημοκρατίας. Ενα από τα βασικά επιχειρήματα του Πουλαντζά γενικότερα στο έργο του, είναι ότι δεν νοείται σοσιαλισμός χωρίς δημοκρατία. Υπάρχει ένα εγγενές στοιχείο στη σοσιαλιστική προοπτική, στο πρόγραμμα του σοσιαλισμού, που έχει να κάνει με τη δημοκρατία.
Το 1978, ήμασταν και οι δύο προσκεκλημένοι στην Αγγλία σε μια συζήτηση που είχε οργανώσει το «New Left Review», με τίτλο «Συμπόσιο μαρξισμού 1978». Αντικείμενο της συζήτησης ήταν «Η αστική δημοκρατία και η σοσιαλιστική επανάσταση». Γνώριζαν ότι είχαμε παρόμοιες απόψεις αλλά και κάποιες διαφωνίες και ήθελαν να μας ακούσουν να συζητάμε. Ακόμα και σήμερα έχω τις σημειώσεις από εκείνη την εκδήλωση. Ξεκίνησα λέγοντας ότι συμφωνούσα απολύτως με τον Πουλαντζά σχετικά με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τη σημασία της δημοκρατίας και ότι με ενδιέφερε η ιδέα του για τον συνδυασμό αντιπροσωπευτικής και άμεσης δημοκρατίας. Υπήρχαν, όμως, και σημεία στα οποία διαφωνούσα μαζί του, λόγω της εμμονής που εγώ είχα -και σε αυτό το σημείο βέβαια ήμουν έντονα επηρεασμένος από τα γεγονότα της Χιλής του 1973- στην κλασική λενινιστική και μαρξιστική άποψη ότι επανάσταση σημαίνει συντριβή του αστικού κράτους και ιδίως των κατασταλτικών του μηχανισμών. Στην απάντησή του ο Πουλαντζάς εστιάστηκε στη σημασία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, η οποία δεν μπορούσε να «συντριβεί». Η Κομμούνα του Παρισιού μπορούσε να αποτελέσει μοντέλο για μας, διότι είχε ένα δημοκρατικό εκλεγμένο αντιπροσωπευτικό σώμα. Επέμενε όμως ότι για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ δεν υπάρχει σοσιαλιστική δημοκρατία χωρίς πλουραλισμό κομμάτων και καθολική ψηφοφορία, δηλαδή χωρίς αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Του άρεσε η ιδέα που είχε προταθεί από τους αυστρομαρξιστές, για τον συνδυασμό αντιπροσωπευτικής και άμεσης δημοκρατίας.
Ο Νίκος Πουλαντζάς ήταν ένας μεγάλος στοχαστής και αγαπημένος φίλος και οι ιδέες του θα εξακολουθούν να είναι αντικείμενο συζήτησης και προβληματισμού για όλο τον 21ο αιώνα.
Michael Lowy
