Ανακάλυψη μέσω Ιντερνετ του μουσικολόγου Γιάννη Τσελί
Oι σύντομες χειρόγραφες συνθέσεις 10 λεπτών που είχαν παρουσιαστεί μία φορά το 1930 στο Βερολίνο ήρθαν ως αντίγραφα από το Μουσικο Τμήμα του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης στο Μπάφαλο, στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» με άδεια αναπαραγωγής από τον γιο του συνθέτη
Του Γιάννη Σβώλου
Σήμερα πια, οι χαοτικοί λαβύρινθοι των κλειστών βιβλιοθηκών, τους οποίους τόσο συναρπαστικά περιγράφει ο Εκο στο «Ονομα του Ρόδου», έχουν μετακομίσει στο ηλεκτρονικό πεδίο του Διαδικτύου. Επιπλέον, οι ερμητικά κωδικοποιημένες ενδείξεις, με τις οποίες οι ήρωες του μυθιστορήματος αναζητούσαν τεκμήρια, έχουν αντικατασταθεί προ πολλού από έξυπνες μηχανές ανάκτησης αποθηκευμένων δεδομένων, παιχνίδι στα χέρια έμπειρων ερευνητών.
Η τεχνολογία του 21ου αιώνα και η διαθεσιμότητα των ηλεκτρονικών καταλόγων βιβλιοθηκών στο Διαδίκτυο άλλαξαν ριζικά και την έρευνα στη μουσικολογία. Γλυκός καρπός της νέας αυτής δυνατότητας είναι ο πρόσφατος εντοπισμός δύο χαμένων έργων του Νίκου Σκαλκώτα. Πρόκειται για το «Κοντσέρτο για πιάνο, βιολί και ορχήστρα» (1930) και τη «Μικρή σουίτα για βιολί και ορχήστρα» (1929). Η είδηση της ανακάλυψής τους αναρτήθηκε στις 6/3 στην ιστοσελίδα της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» και έκτοτε διαδόθηκε ταχύτατα, διεγείροντας το ζωηρό ενδιαφέρον της ελληνικής μουσικολογικής και μουσικής κοινότητας.
Τα έργα ανακάλυψε ο μουσικολόγος Γιάννης Τσελίκας ψάχνοντας μέσω Διαδικτύου στον ηλεκτρονικό κατάλογο της βιβλιοθήκης του Μουσικού Τμήματος του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης στο Μπάφαλο. Εκεί εντόπισε εγγραφές των δύο συνθέσεων του Σκαλκώτα με γερμανικούς τίτλους. Στη συνέχεια ενημέρωσε την υπεύθυνη της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη», Στεφανία Μεράκου, η οποία, με τη σειρά της, έκανε όσα χρειάζονταν ώστε να περιέλθουν αντίγραφα στην κατοχή του ιδρύματος στο οποίο υπηρετεί: εξακρίβωσε τη γνησιότητα και επιβεβαίωσε την ταύτιση των έργων με τα χαμένα, επικοινώνησε με τους υπευθύνος στις ΗΠΑ στους οποίους εξέθεσε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της ελληνικής πλευράς για μελέτη και, ενδεχομένως, μελλοντική εκτέλεση των έργων, τέλος εξασφάλισε από τον γιο του συνθέτη την άδεια αναπαραγωγής των χειρογράφων.
Βερολίνο–Αθήνα μέσω Λος Αντζελες–Μπάφαλο
Από έντυπο πρόγραμμα που σώζεται στο αρχείο της φίλης του Σκαλκώτα, πιανίστριας Πολυξένης Ματέυ (1902-1999) γνωρίζαμε ότι τα έργα αυτά πρωτοπαρουσιάστηκαν στη Singakademie του Βερολίνου στις 6/3/1930 με σολίστες την ίδια και τον βιολιστή Ανατόλ Κνόρε, τους οποίους συνόδευσε ορχήστρα υπό τον Καρλ Μένγκελμπεργκ. Αναφορά έκδοσης ή άλλης εκτέλεσής τους δεν βρέθηκε. Στον κατάλογο συνθέσεων του Σκαλκώτα, που είχε συντάξει ο ιστορικός μελετητής του Γ.Γ. Παπαϊωάννου (1915-2000), οι συνθέσεις αυτές αναφέρονται ως δωδεκαφθογγικές, γραμμένες το 1929 ή 1930 κατά τη «Δεύτερη δημιουργική περίοδό» του, όταν σπούδαζε στη βερολινέζικη Singakademie κοντά στον Σένμπεργκ, γεγονός που εξηγεί και την τεκμηριωμένη παρουσίασή τους εκεί.
Οταν τα φωτοαντίγραφα έφτασαν στην Αθήνα διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για δύο σύντομα έργα, περίπου 10λεπτης διάρκειας. Αμφότερα διασώζονται δίχως ενορχήστρωση, ωστόσο, το μέρος της ορχήστρας παρέχεται σε αναγωγή για πιάνο με υποδείξεις ή/και ενδείξεις για χρήση συγκεκριμένων οργάνων. Οι πάρτες των σολιστικών οργάνων υπάρχουν πλήρεις. Το «Κοντσέρτο για πιάνο, βιολί και ορχήστρα» διαθέτει ιδιότυπο σχεδιασμό καθώς είναι γραμμένο σε ένα μέρος με πέντε υποενότητες και φαίνεται να είναι το πρώτο κοντσέρτο που συνέθεσε ο Σκαλκώτας.
Σύμφωνα με τον Τσελίκα, το μουσικό ιδίωμα του εικοσιεξάχρονου συνθέτη είναι ατονικό και ακολουθεί το νεοκλασικό ύφος της γερμανικής μουσικής του Μεσοπολέμου, θυμίζοντας περισσότερο Χίντεμιτ παρά Σένμπεργκ, ενώ η γραφή των σολιστικών μερών για το πιάνο και το βιολί είναι άκρως δεξιοτεχνική. Η παρουσία επισημάνσεων για το ποια όργανα εκτελούν τις διάφορες μελωδικές γραμμές, οδηγεί σε σχετικώς ασφαλή συμπεράσματα για την ενορχήστρωση, επιτρέποντας ενδεχόμενη απόπειρα αποκατάστασης της παρτιτούρας. Ακόμη καλύτερα ισχύουν στην περίπτωση της «Μικρής σουίτας για βιολί και ορχήστρα», όπου υπάρχει αναλυτική αναφορά στην ενορχήστρωση στο εξώφυλλο της πάρτας του βιολιού.
Πώς βρέθηκαν οι παρτιτούρες αυτές στο Μπάφαλο; Μόνον εικασίες μπορούν να γίνουν. Είναι όμως γνωστό ότι μεγάλο μέρος του υλικού της βιβλιοθήκης του αμερικανικού πανεπιστημίου παραχωρήθηκε από τον αρχιμουσικό και συνθέτη Λούκας Φος (1922-2009). Ο Φος είχε διατελέσει καθηγητής σύνθεσης στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες (UCLA), θέση την οποία κατείχε προηγουμένως ο Αρνολντ Σένμπεργκ. Πιθανότατα ο Φος γνώρισε τα έργα του Σκαλκώτα από αυτόν και δεν αποκλείεται να είχε παραλάβει μουσικό υλικό από το αρχείο του Σένμπεργκ. Ενθερμος θιασώτης και υποστηρικτής του μουσικού μοντερνισμού, ο ίδιος ο Φος πιστώνεται και την πρώτη δισκογραφική έκδοση της «Μικρής σουίτας για έγχορδα» του Σκαλκώτα το 1957 (TURNABOUT-VOX, TV-34154s), βινίλιο «φετίχ» για τους εγχώριους λάτρεις του μουσικού μοντερνισμού παλαιότερων δεκαετιών!
