ANOIXTO BIBΛΙΟ
Του Χρίστου Κυθρεώτη
Σαντιάγο Ρονκαλιόλο «Ο Ουρουγουανός εραστής. Μια αληθινή ιστορία». Μετάφραση Κώστας Αθανασίου. Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 365
Το 1953 ο Ουρουγουανός συγγραφέας Ενρίκε Αμορίμ οργάνωσε στη γενέθλια πόλη του, το Σάλτο, μια τελετή στη μνήμη του Λόρκα. Στη διάρκειά της έδωσε την εντολή να ταφεί στη βάση του μνημείου ένα κουτί με διαστάσεις οστεοθήκης –επρόκειτο άραγε για τα οστά του διάσημου ποιητή ή για χειρονομία με συμβολική αξία; Ο Αμορίμ δεν διέλυσε ποτέ την αμφισημία, καλλιεργώντας έτσι τον συναρπαστικό μύθο που ο Περουβιανός συγγραφέας Σαντιάγο Ρονκαλιόλο χρησιμοποιεί ως άξονα στο βιβλίο του «Ο Ουρουγουανός εραστής», σε ρέουσα μετάφραση του Κώστα Αθανασίου.
Η μυθολογία γύρω από τη σορό του Ανδαλουσιάνου ποιητή, που δολοφονήθηκε από φαλαγγίτες στον ισπανικό εμφύλιο, περιλαμβάνει έτσι κι αλλιώς μια σειρά από αυθαίρετες υποθέσεις. Σε κάθε περίπτωση, ο Λόρκα ανάχθηκε σε σύμβολο που διάφορες πλευρές προσπάθησαν να οικειοποιηθούν. Το Κομμουνιστικό Κόμμα επιχείρησε να κατοχυρώσει τα δικαιώματά του στη μνήμη του, ενώ η δημοκρατική Ευρώπη εξέφρασε τον αποτροπιασμό της για την τύχη του ποιητή. Το θέμα πήρε διαστάσεις και απαίτησε λεπτούς χειρισμούς από την πλευρά των φαλαγγιτών – με αποτέλεσμα να ακολουθήσει ο Λόρκα την τύχη χιλιάδων άλλων Ισπανών των οποίων τα ίχνη χάθηκαν στον εμφύλιο. Μία από τις εικασίες που τροφοδότησε η εξαφάνιση του ποιητή φέρνει στο επίκεντρό της τον Ενρίκε Αμορίμ.
Ο Αμορίμ παρουσιάζεται από τον Ρονκαλιόλο με τρόπο παιγνιώδη αλλά τεκμηριωμένο, ως μάστορας της εξαπάτησης. Διχασμένος ανάμεσα σε διαφορετικές ταυτότητες (Ουρουγουανός/λογοτεχνικά πολιτογραφημένος Αργεντίνος, ομοφυλόφιλος/παντρεμένος, επαρχιώτης/κοσμοπολίτης), επένδυσε την εφευρετικότητά του όχι τόσο στο συγγραφικό του έργο όσο στον αγώνα για υστεροφημία. Η λογοτεχνία αποτελούσε απλώς ένα μέσο για τον συγκεκριμένο σκοπό. Αλλα μέσα ήταν: το σεξ, ο κομμουνισμός, καθώς και τα ψέματα που επινοούσε ασταμάτητα για να χειραγωγεί τα πολλαπλά ακροατήριά του –την οικογένεια, τους διανοούμενους φίλους του, τους κριτικούς. Ετσι τον παρακολουθούμε πότε να διοχετεύει παραπλανητικές πληροφορίες για μυστικές συναντήσεις ανάμεσα στον ίδιο, τον Νερούδα και τον Βραζιλιάνο κομμουνιστή ηγέτη Πρέστες, πότε να υπονομεύει τους διάσημους φίλους του και ποτέ να υποδύεται τον Σαρτρ σε μια συνάντηση ανάμεσα στον Πικάσο και τον Τσάπλιν, προκειμένου να ξεγελάσει τον τελευταίο σύμφωνα με τις οδηγίες του Λουί Αραγκόν. Στόχος αυτών των μηχανορραφιών ήταν να αυξήσει το κύρος του.
Στο ίδιο πλαίσιο τοποθετείται και η σχέση του με τον Λόρκα, για την οποία ο Αμορίμ αφήνει να εννοηθεί ότι ήταν ερωτική. Ομως ο Ρονκαλιόλο αναρωτιέται: Μπορούμε να εμπιστευτούμε τον Αμορίμ; Η επιθυμία να συνδέσει το όνομά του με τον ποιητή είναι πιθανόν να οδήγησε τον «Ουρουγουανό εραστή» σε κάποιες υπερβολές, ενώ ούτε οι αναφορές στα απομνημονεύματά του μπορούν να κριθούν αξιόπιστες, αφού σε αρκετές περιπτώσεις αποδεικνύεται ότι και εκεί ο Αμορίμ προβαίνει σε συστηματική «διόρθωση» της πραγματικότητας, προκειμένου να ταιριάξει με τις εκδοχές του. Το αποκορύφωμα αυτής της διαδικασίας είναι η τελετή στο Σάλτο. Είτε ο Αμορίμ πράγματι κατάφερε να ανακτήσει τα οστά του ποιητή είτε πρόκειται για ακόμα μία από τις στρεψοδικίες του, ο Ρονκαλιόλο δεν διατηρεί αμφιβολίες: στόχος του Ουρουγουανού ήταν να ιδιοποιηθεί τη μνήμη του Λόρκα και να καταστήσει σαφές το πόσο σημαντικός ήταν ο ίδιος. Από αυτή την άποψη, η αμφιβολία γύρω από το τι πραγματικά βρίσκεται θαμμένο στο Σάλτο τον εξυπηρετούσε.
Ομως ο Αμορίμ δεν είναι μόνος του σε αυτό το μοτίβο. Οταν το 2007 ψηφίστηκε στην Ισπανία ένας νόμος για την ιστορική μνήμη, που υποχρέωνε τις αρχές να χρηματοδοτήσουν τις επιχειρήσεις εκταφής των θυμάτων του εμφυλίου, πολλοί συγγενείς των εξαφανισμένων αρνήθηκαν να μπουν στη διαδικασία. Το ίδιο συνέβη και με τους συγγενείς του Λόρκα. Σε μια συνέντευξη, ο Ρονκαλιόλο επισημαίνει ότι η αποσιώπηση του παρελθόντος ήταν το τίμημα που κατέβαλε η ισπανική κοινωνία για την ομαλή μετάβαση στη δημοκρατία. Ο χρόνος έχει παγιώσει συγκεκριμένες οπτικές απέναντι στη μνήμη, ιδιωτική και συλλογική, τις οποίες δεν είναι όλοι πρόθυμοι να διαταράξουν. Κάτι τέτοιο ισχύει κατεξοχήν στην περίπτωση του ποιητή, αφού υπό μία έννοια η συντήρηση του μυστηρίου γύρω από τη σορό του δεν εξυπηρετεί μόνο το σχέδιο του Αμορίμ –εξυπηρετεί και τους υποστηρικτές όλων των εναλλακτικών εικασιών, καθεμία από τις οποίες οικειοποιείται και μία διαφορετική ανάγνωση του Λόρκα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ρονκαλιόλο εντάσσει στο βιβλίο ένα περιστατικό όπου του δόθηκε η ευκαιρία να λύσει το κεντρικό μυστήριο του αφηγήματός του διαπιστώνοντας με τα μάτια του τι βρίσκεται θαμμένο στο Σάλτο. Αποφάσισε όμως να μην το κάνει.
