«Φίλοι σε ελαφρήν απόκλιση», η αλληλογραφία Ε.Μ. Φόρστερ-Κ.Π. Καβάφη εκδίδεται για πρώτη φορά από τον «Ικαρο»
Ο συγγραφέας τόσων αριστουργημάτων («Το πέρασμα στην Ινδία», «Επιστροφή στο Χάουαρντς Εντ») γνώρισε τον Καβάφη το 1916 και έκανε το παν για να τον συστήσει στο εξωτερικό, να μεταφραστεί και να εκδοθεί το έργο του. Σκόνταφτε, όμως, στην επιφυλακτικότητα και αμέλειά του
Της Παρής Σπίνου
Εάν δεν υπήρχε ο Ε.Μ. Φόρστερ (1879-1970) η φήμη του Κ.Π. Καβάφη δεν θα εξαπλωνόταν στην Αγγλία, τουλάχιστον τόσο νωρίς, αρχές της δεκαετίας του ’20, πάνω στη δημιουργική του ακμή. Πιστός θαυμαστής, ένθερμος υποστηρικτής του άσημου ακόμα Αλεξανδρινού, ο ήδη καταξιωμένος Βρετανός συγγραφέας («To πέρασμα στην Ινδία», «Επιστροφή στο Χάουαρντς Εντ», «Μωρίς», «Ενα δωμάτιο με θέα») δεν έπαυε να τον εγκωμιάζει και να τον παροτρύνει με τις επιστολές του και να προσπαθεί με κάθε τρόπο να προωθήσει τη λογοτεχνική του σταδιοδρομία.
Μέχρι και τον Τ.Σ. Ελιοτ, τον Λόρενς της Αραβίας, τον κριτικό Λέοναρντ Γουλφ (σύζυγο της Βιρτζίνια) και άλλους επώνυμους φίλους του είχε στρατολογήσει σ’ αυτή την εκστρατεία. Εστρωσε τον δρόμο με ένα εκπληκτικό δοκίμιο που έγραψε για την ποίηση του Καβάφη και δημοσιεύτηκε στο αγγλικό περιοδικό «Athenaeum», ενώ συμπεριέλαβε ποιήματα όπως «Εν τω μηνί Αθύρ», «Αλεξανδρινοί βασιλείς» στο βιβλίο του για την Αλεξάνδρεια «Φάρος και Φαρίσκος». Κι όμως, ο Καβάφης ήταν πάντα επιφυλακτικός και διστακτικός. Με διπλωματία ύψωνε έναν τοίχο στα μεγαλεπήβολα σχέδια του Φόρστερ και ποτέ δεν του έδωσε την άδεια για την έκδοση ενός κανονικού τόμου της ποίησής του.
Μία από τις πλέον σημαντικές αλλά και ιδιότυπες λογοτεχνικές φιλίες του 20ού αι. αναβιώνει μέσα από την αλληλογραφία των Ε.Μ. Φόρστερ-Κ.Π. Καβάφη, που σε λίγες ημέρες θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά με τίτλο «Φίλοι σε ελαφρήν απόκλιση», με επιμέλεια –σχόλια του Πίτερ Τζέφρις, καθηγητή του Πανεπιστημίου του Σάφλοκ, σε μετάφραση Κατερίνας Γκίκα. Το βιβλίο, που περιλαμβάνει επίσης συσχετιζόμενες επιστολές και αρχειακό φωτογραφικό υλικό, είναι μια συμβολή των εκδόσεων «Ικαρος» στο Ετος Καβάφη, καθώς φέτος συμπληρώνονται 150 χρόνια από τη γέννησή του.
Η ιδέα της έκδοσης χρονολογείται από το 1964, όταν ο νεαρός τότε φιλόλογος Γ.Π. Σαββίδης παρουσίασε στον Φόρστερ αντίγραφα των επιστολών του, μαζί με σχέδια των επιστολών του Καβάφη – πιθανότατα οι τελικές επιστολές κάηκαν σε κάποιες από τις μετακομίσεις του συγγραφέα. Τελικά η αλληλογραφία τους τυπώθηκε για πρώτη φορά, το 2009, στην αγγλική γλώσσα, από τo Αmerican University in Cairo.
Συνάντηση το 1916
Οι δύο διανοούμενοι συναντήθηκαν το 1916, στην Αλεξάνδρεια, στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο Βρετανός συγγραφέας εργαζόταν για τον Ερυθρό Σταυρό. Το 1917 άρχισαν την ανταλλαγή επιστολών, που κράτησε σχεδόν 15 χρόνια. Ο Καβάφης έδειξε στον Φόρστερ την αθέατη ιστορία της πόλης, που τον ανανέωσε καλλιτεχνικά, απέκτησε «ευρύτητα πνεύματος ως προς την ηδυπάθεια της Ανατολής», όπως αναφέρει ο επιμελητής της έκδοσης.
«Τόσο ο Καβάφης όσο και ο Φόρστερ ήταν αποφασισμένοι να αποφύγουν την καλλιτεχνική ασφυξία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο Καβάφης δραπέτευσε στον κόσμο της ποίησής του, σε ένα καταφύγιο όπου μπορούσε να πλάσει ιστορικές προσωπογραφίες που προσέφεραν έναν ειρωνικό υπομνηματισμό του παρόντος. Ο Φόρστερ, με τη σειρά του, διοχέτευσε την ενέργειά του στη διεισδυτική παρατήρηση της αλεξανδρινής ζωής, το «αργό λεβαντίνικο degringolade», όπως το έθεσε κάποτε».
Στις επιστολές καταγράφεται η άοκνη προσπάθεια του συγγραφέα του «Χάουαρντς Εντ» να συστήσει τον φίλο του στο αγγλικό κοινό, μέσα από τις επαφές του και τις δημοσιεύσεις σε λογοτεχνικά περιοδικά. Εμφαση δίνεται στο δοκίμιό του για τον Καβάφη, που αποτελεί από τις πλέον διεισδυτικές αποτιμήσεις της καβαφικής ποίησης και του χαρακτήρα του ποιητή.
Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Φόρστερ: «Το υλικό, λοιπόν, που χρησιμοποιεί σαν ποιητής, αρχίζει από τις δικές του εμπειρίες και αισθήσεις: από το ενδιαφέρον του για το θάρρος και τη δειλία, για τη σωματική ηδονή και για τόσα άλλα. Αρχίζει από μέσα του. Αλλά ποτέ ο Καβάφης δεν κάνει τον εαυτόν του ή εκείνο που αισθάνεται αντικείμενο λατρείας. Κάθε στιγμή τού γνέφει και τον καλεί η ιστορία, και ιδιαίτερα η ιστορία της δικής του φυλής».
Στις επιστολές σχολιάζουν, μεταξύ άλλων, τις μεταφράσεις των ποιημάτων από τον Γιώργο Βαλασόπουλο. Ο Καβάφης κάνει ορισμένες παρατηρήσεις για τα δύο αλεξανδρινά έργα του Φόρστερ «Αlexandria: Α history and a guide», «Pharos and Pharillon» και επαινεί το μυθιστόρημά του «Πέρασμα στην Ινδία».
Αμφιθυμία Καβάφη
Η αλληλογραφία τους αποκαλύπτει και την προσωπικότητά τους. Είναι εμφανής η «διηνεκής αισιοδοξία» του Φόρστερ από τη μια και ο «ειρωνικός πεσιμισμός» του Καβάφη από την άλλη, όπως παρατηρεί ο επιμελητής. Ο πρώτος είναι διαχυτικός, ακόμα και παιγνιώδης, ο δεύτερος λακωνικός και πρακτικός. Η φιλική εγκαρδιότητα του ενός βρίσκεται σε αντίστιξη με την αμφιθυμία του άλλου – ο ίδιος ο Φόρστερ χαρακτηρίζει τις επιστολές του φίλου του ένα «μείγμα επιφυλακτικότητας και αβρότητας».
«Αγαπητέ μου Καβάφη, (…) Αν μου γράψετε ένα γράμμα εξουσιοδοτώντας με ώστε να μεταφραστούν μερικά από τα ποιήματά σας στην αγγλική και να εκδοθούν σε βιβλίο, θα το κάνω ευχαρίστως και θα σας γλιτώσω από όλη την φασαρία (…)», γράφει ο επίμονος Βρετανός στις 20/2/1924, για να καταλήξει σε έντονο ύφος: «Γράψτε μου, λοιπόν, αυτήν την φορά!! Δεν μπορώ να σας πάρω ούτε μια λέξη», κουρασμένος ίσως –ποτέ όμως προσβεβλημένος- από τις επιφυλάξεις του προστατευόμενού του.
Συχνά ο Καβάφης δικαιολογεί την αμέλειά του: «Εύχομαι να με συγχωρήσετε που εβράδυνα να απαντήσω». Επαναλαμβάνει την ευγνωμοσύνη του για τις συστηματικές προσπάθειες του φίλου του, αλλά τηρεί έναν ευγενικό, τυπικό τρόπο στις απαντήσεις του, όπως άλλωστε ταίριαζε στην επαγγελματική του ιδιότητα: υπάλληλος γραφείου στην Αρδευση εκπαιδευμένος στην εποπτεία της αλληλογραφίας.
Ο αναγνώστης θα ανακαλύψει στις επιστολές και τα αισθητικά γνωρίσματα της ποιητικής του γλώσσας: «Αγαπητέ μου Forster, Σας ευχαριστώ θερμώς για το Pharos and Pharillon, το οποίον τωόντι λίαν εξετίμησα. Το κείμενόν σας για τον «Φάρο», το οποίο έχετε θέσει στην αρχή του βιβλίου, είναι γοητευτικό (…) Δεν χρειάζεται να επαναλάβω πόσο με αρέσει και πόσο ευγνώμων σάς είμαι για το άρθρον περί της ποιήσεώς μου» (10/7/1923).
«Αν και κατά τα φαινόμενα υπήρχε αμοιβαία συμπάθεια, η φιλία τους ήταν κάπως μονομερής και έγινε περισσότερο περίπλοκη λόγω των ιδεολογικών, πολιτικών και καλλιτεχνικών διαφορών τους», επισημαίνει ο Πίτερ Τζέφρις.
Ασφαλώς είχαν κοινά ενδιαφέροντα, όπως το ενδιαφέρον τους για τους ωραίους νεαρούς άντρες, την προσήλωση στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, την αγάπη τους για την Αλεξάνδρεια. Ο Καβάφης όμως διαφωνεί με την άποψη του Φόρστερ, ο οποίος θεωρούσε τον αρχαίο και τον σύγχρονο αλεξανδρινό πολιτισμό ένα τεχνητό, ευρωπαϊκό, εξαγώγιμο προϊόν, που είχε επιβληθεί στον ντόπιο πληθυσμό.
«Στην σκέψη του Καβάφη δεν υπήρχε σαφής διαχωριστική γραμμή Ελλάδας και Ανατολής΄ούτε ήταν η Ανατολή ξένη προς τον ελληνιστικό πολιτισμό και τον εξ αυτού προερχόμενο οικουμενικό ελληνισμό», συνεχίζει ο επιμελητής. «Είναι βέβαιο ότι βρίσκονταν σε ελαφρά απόκλιση μεταξύ τους τόσο με όρους ιδεολογίας του ελληνισμού, που φαινομενικά τους συνέδεε ως ανθρωπιστές, όσο και σε σχέση με την πολιτική της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, που υποβίβασε την Αίγυπτο σε καθεστώς επικυριαρχίας».
Πώς αιτιολογείται όμως η άκαμπτη στάση του Καβάφη ως προς την ολοκληρωμένη έκδοση του έργου του στην αγγλική γλώσσα; «Η κοινή ερμηνεία που προτείνεται για την έλλειψη ωφελισμού του Καβάφη και για τη μη παραχώρηση της άδειας έκδοσης είναι πως ο μεταφραστής του, ο Γιώργος Βαλασόπουλος, χρονοτρίβησε με τις μεταφράσεις επειδή δεν ενέκρινε τα ερωτικά ποιήματα. Η θεωρία πως ο Καβάφης υπεκφεύγοντας εμπόδισε μιαν αγγλική έκδοση των ποιημάτων του προκειμένου να γίνει πρώτα μια ελληνική, μπορεί να έχει κάποια ισχύ, όπως μπορεί να έχει κάποια βάση η ευφάνταστη άποψη του Φόρστερ πως ο Καβάφης δεν ολοκλήρωσε μιαν επίτομη έκδοση για τον ίδιο λόγο που ο Πάπας Ιούλιος Β' δεν ολοκλήρωνε την ανέγερση του ταφικού του μνημείου».
*Ασφαλώς είχαν κοινά ενδιαφέροντα ο Φόρστερ και ο Καβάφης, όπως το ενδιαφέρον τους για τους ωραίους νεαρούς άντρες, την προσήλωση στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, την αγάπη τους για την Αλεξάνδρεια. Ο Καβάφης όμως διαφωνούσε με την άποψη του Φόρστερ, ότι ο αρχαίος και ο σύγχρονος αλεξανδρινός πολιτισμός ήταν ένα τεχνητό, ευρωπαϊκό, εξαγώγιμο προϊόν, που είχε επιβληθεί στον ντόπιο πληθυσμό.
………………………………………………………………………………..
Δυο χαρακτηριστικές επιστολές
«Η κριτική των Times μάς πούλησε σαν το ζεστό ψωμάκι»
5 Ιουλίου 1923
Aγαπητέ μου Καβάφη,
Είστε κακός ποιητής. Σας έγραψα και σας έστειλα δυο αντίτυπα του βιβλίου και μήνυμα μέσω του Βαλασόπουλου. Ελαβα καμιάν απάντηση; Ούτε μία λέξη. Πρέπει όμως να δώσετε απάντηση στην παρούσα, διότι τα πράγματα έχουν πάρει συναρπαστική τροπή. Το βιβλίο έχει γνωρίσει μεγάλη επιτυχία για βιβλίο του είδους του. Εχουν πωληθεί 900 αντίτυπα σε έξι εβδομάδες, επισπεύδουμε μια δεύτερη έκδοση κριτική πάνω από μια στήλη στο Times Literary Supplement, εκτενείς κριτικές σε Νation, New Statesman, Daily Telegraph κ.ο.κ. Και εκείνα που έχουν προσελκύσει τη μεγαλύτερη προσοχή σ' αυτό είναι τα ποιήματά σας. Οι κριτικοί σε μερικές περιπτώσεις τα παρέθεσαν ολόκληρα και έλαβα ιδιωτικώς επιστολές –π.χ. από τον Siegfried Sassoon-, όπου εκδηλώνεται η σφοδρή επιθυμία για περισσότερες μεταφράσεις και περισσότερες πληροφορίες για σας. Και τώρα φθάνω στο συναρπαστικό σημείο. Ημουν στους Chatto & Windus τις προάλλες -είναι από τους εξέχοντες εκδότες μας – και άρχισαν να με ρωτούν για σας και αν θα μπορούσαν να μεταφραστούν περισσότερα ποιήματά σας. Δεν σας ανέφερα εγώ, αλλά εκείνοι. Βεβαίως δεν έδωσαν καμιάν υπόσχεση για έκδοση και δεν θέλω να δημιουργήσω ελπίδες που μπορεί να σβήσουν. Σοβαρά όμως, αγαπητέ μου Καβάφη, αν μπορούσατε να πείσετε τον Γ.Β. να μεταφράσει διαμιάς μισή ντουζίνα ποιήματα ακόμα, θα μπορούσα τότε να τα πάω στους Chatto & Windus και να συζητήσω ξανά το θέμα. Αν είναι μεγαλεπήβολος στόχος, το ξέρω, ωστόσο θα μπορούσε να δώσει σε σας και στον Γ.Β. και σε μένα ικανοποίηση, και σίγουρα θα έδινε μεγάλη ευχαρίστηση στους αναγνώστες που μπορούν να διακρίνουν την ποιότητα. Μισώ να μένουν τα ωραία πράγματα μακριά από τα μέρη όπου είναι απαραίτητα. Με κάνει να θυμώνω.
Θέλετε να δείτε μερικές από τις κριτικές; Αν ειστε καλός ποιητής αντί για κακός, θα σας τις δώσω. Των Times (του Μiddleton Murry εικάζω, αλλά είναι ανυπόγραφη) είναι όντως αρκετά ωραία – μισο-μυστηριώδης, μισο-χιουμοριστική και νομίζω ότι μας «έπιασε» αρκετά καλά. Πάντως μας πούλησε σαν το ζεστό ψωμάκι.
Ο αναμένων φίλος σας,
Ε.Μ. Forster
——————————————
18 Μαΐου 1924
Αγαπητέ μου Forster,
Πολύ με ικανοποίησεν που έλαβα γράμμα σας (της 14ης Απριλίου).
Ενα αντίτυπο του Nation εις το οποίον εφάνη η «Πόλις», παρέλαβα προ ολίγων εβδομάδων.
Από τον de Menasce δεν έχω νέα, ούτε έλαβα αντίτυπο του περιοδικού όπου εδημοσίευσε τες μεταφράσεις.
Ο Βαλασόπουλος σας έχει στείλει μεταφράσεις των ποιημάτων μου «Αιμιλιανός Μονάη, Αλεξανδρεύς…» και «Απ’ την Σχολή του Περιωνύμου Φιλοσόφου». Εσωκλείω τα ελληνικά κείμενα.
Εδιάβασα με πολύ ενδιαφέρον ότι έχετε τελειώσει νέο μυθιστόρημα. Εικάζω ότι η τυπογραφική του περαίωσις απαιτεί πολλήν εργασία: αν και ζω τραβηγμένα και μακριά από τα μεγάλα λογοτεχνικά κέντρα και οι γνώσεις μου σχετικώς είναι μάλλον ασαφείς.
Είναι μεγάλη ικανοποίησις δι’ εμέ να γνωρίζω ότι τον Συνταγματάρχη Lawrence αρέσουν τα ποιήματά μου.
Δικός σας πάντοτε,
Κ.Π. Καβάφης
