Μια πρωτότυπη μουσική περφόρμανς στο θέατρο «Αττις»
Ο Παναγιώτης Βελιανίτης, από τον χώρο της μουσικής πρωτοπορίας και συνεργάτης του Θόδωρου Τερζόπουλου, πρόσφερε στη Ρωσίδα σοπράνο Ναταλία Πσενιτσνίκοβα τρεις συνθέσεις του πάνω σε κείμενα Χάινερ Μίλερ, Κ.Π. Καβάφη και Αρσένι Ταρκόφσκι. Την έβαλε και στα δύσκολα, αφού στο μισό έργο τραγουδά με το στόμα φιμωμένο
Της Εφης Μαρίνου
Μια αλλιώτικη Οφηλία έρχεται για τρεις βραδιές (5, 6, 7 Απριλίου) στο θέατρο «Αττις». Την φέρνει η ποίηση τριών κορυφαίων ποιητών του 20ού αιώνα, των Κ.Π. Καβάφη, Αρσένι Ταρκόφσκι και Χάινερ Μίλερ, με τη φωνή μιας επίσης σπουδαίας σοπράνο, της Ρωσίδας Ναταλία Πσενιτσνίκοβα. Τα «Τρία τραγούδια για την Οφηλία» είναι η μουσική περφόρμανς του συνθέτη Παναγιώτη Βελιανίτη, γνωστού στον χώρο της σύγχρονης μουσικής πρωτοπορίας και στενού συνεργάτη του Θόδωρου Τερζόπουλου από το 1991.
Κεντρικός άξονας της παράστασης, η μορφή της Οφηλίας, όχι η σεξπιρική αλλά αυτή του Χάινερ Μίλερ στο 2ο και 5ο μέρος της «Μηχανής Αμλετ». Είναι ο άνθρωπος σε αδιέξοδο, σε απόγνωση. Ο άνθρωπος που συνθηματοποιεί τον θάνατο.
Ξεκινώντας από την περσόνα του Μίλερ, ο Παναγιώτης Βελιανίτης συνεχίζει με τον εγκλεισμό και τις αυτοκαταστροφικές εμμονές, όπως διαφαίνονται στα «Τείχη» του Καβάφη: «Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ».
Το ποίημα του Ταρκόφσκι «Τα πρώτα ραντεβού» έρχεται να δώσει την αιτία του εγκλεισμού, ως σύγκρουση κάθε τι ερωτικού και δημιουργικού με τη μοιρολατρική αποδοχή του πεπρωμένου: «Βαδίσαμε στο άγνωστο αντάμα. Μπροστά μας αντικατοπτρισμοί θαρρείς, Πόλεις χτισμένες ως εκ θαύματος, Αγρια μέντα έγερνε κάτω απ' τα πόδια μας, πουλιά ταξίδευαν στο δρόμο μας, τινάζονταν ψάρια πάνω από το νερό, και μπρος στα μάτια μας ξετυλιγόταν ο ουρανός… Οταν η μοίρα μας πήρε το κατόπι, παράφρονας με το ξυράφι στο χέρι».
Και τα τρία κείμενα μπλέκονται σ’ έναν δραματουργικό ιστό συνδεδεμένα ως προς τα υπόγεια μηνύματά τους. Η κοινή οντολογική τους αναζήτηση ενέπνευσε τον συνθέτη να δημιουργήσει τρία αντίστοιχα τραγούδια για τη Ναταλία Πσενιτσνίκοβα. Το κάθε ποίημα ερμηνεύεται στην πρωτότυπη γλώσσα του (ελληνικά, ρωσικά και γερμανικά), προκειμένου να διατηρηθούν το ύφος, το ήθος και η προσωδία.
Από σειρήνες μέχρι ηλεκτρονικούς ήχους
Αλλά για τον Παναγιώτη Βελιανίτη, έναν από τους πρώτους Ελληνες συνθέτες που ασχολήθηκαν με τη ψηφιακή μουσική τεχνολογία -όπως με το σύστημα της Πολυαγωγίας (UPIC) του Ιάννη Ξενάκη-, το ζήτημα ήταν πώς θα διηγηθεί την ιστορία. Κι αυτή η διαδικασία εξελίχτηκε πάνω σε «στρωματώσεις ήχων» σε τρία μέρη δουλειάς.
Στην πρώτη στρωμάτωση χρησιμοποίησε αναγνωρίσιμους ήχους (σειρήνα πολέμου, κροτάλισμα μηχανών, μασούλημα χοίρων σ’ έναν στάβλο, τριγμοί ξύλων) που λειτουργούν συγχρόνως σε συμβολικό, κάποτε και σε αρχετυπικό επίπεδο. Στη δεύτερη στρωμάτωση δούλεψε με ήχους αμιγώς ηλεκτρονικούς, αφηρημένους. Στόχος ήταν ο συνδυασμός των στρωματώσεων να οδηγήσει στη δημιουργία ενός ψυχο-τοπίου. Στο τρίτο μέρος, που αφορά τον λόγο-τραγούδι, η μελοποίηση πάτησε πάνω σ’ αυτές τις στρωματώσεις ήχων.
«Το διπλό ηχητικό περιβάλλον δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες ψυχολογικών εντάσεων, ώστε να βυθίσεις μέσα σ’ αυτές τον ακροατή» λέει ο Παναγιώτης Βελιανίτης. «Η φωνή θα μπορούσε να είναι ηχογραφημένη. Ομως επιλέχτηκε αυτή της Ναταλίας, μ’ αυτό το εύθραυστο στοιχείο και την υπέροχη θεατρικότητα».
Η Ναταλία Πσενιτσνίκοβα φορά δύο κοστούμια μαζί αφού κάποια στιγμή, απελευθερώνοντας το αριστερό της χέρι, το ένα θα σχιστεί. Αλλά οι εκπλήξεις συνεχίζονται. Στο μισό έργο η σοπράνο τραγουδάει με στόμα φιμωμένο μ’ ένα κομμάτι ύφασμα!
«Μέχρι τη μέση του έργου έχουμε την Οφηλία του Μίλερ σε απαγωγή («ζήτω το μίσος, ο θάνατος»)» εξηγεί ο Π. Βελιανίτης. «Γεννήθηκε στην ομηρία. Ποτέ δεν είχε δική της βούληση. Δεν ήθελα λοιπόν απλώς να τραγουδάει τις νότες αλλά να προσπαθεί να τραγουδήσει μ’ αυτό το εμπόδιο. Να δηλώσει την προσπάθεια, να καταλάβουμε την αγωνία της. Σαν μια επανάσταση που πνίγηκε από τα δικά της λουλούδια. Στο μέρος που η Οφηλία είναι νεκρή, δεν χρειάζεται φίμωση. Το τραγούδι έρχεται αβίαστα γιατί εκείνη εγκαταλείπει τον κόσμο, είναι νεκρή, λυτρωμένη, πραγματικά ελεύθερη».
Ηχος μέσω… κίνησης
Ο συνθέτης παρουσιάζει για πρώτη φορά μια εφαρμογή η οποία λειτουργεί διαδραστικά με την ανθρώπινη φωνή και το ηχητικό περιβάλλον μέσω της… κίνησης. Η παρτιτούρα περιγράφει την κίνηση του αριστερού χεριού της τραγουδίστριας. Η κίνηση διά μέσου της κάμερας πηγαίνει στον υπολογιστή, παραμετροποιείται και ελέγχει τις κλίμακες του ήχου. Ανάλογα με τον ρυθμό κίνησης της σοπράνο, αυξομειώνονται το βάθος, το ύψος του ήχου. Η εικόνα δηλαδή γίνεται ελεγκτής του ήχου.
«Σαν η ίδια η Ναταλία να διευρύνει τον εαυτό της» λέει ο συνθέτης. «Είναι θέματα της πειραματικής σύνθεσης. Ο Τζον Κέιτζ ήθελε να γράψει στο πιάνο ένα έργο για κρουστά. Το άνοιξε και τοποθέτησε στις χορδές του χρηστικά αντικείμενα. Πατώντας μετά τα πλήκτρα έτριζε ένας συνδετήρας ή ένα πιατάκι. Ετσι έφτιαξε ένα ολόκληρο έργο για προετοιμασμένο πιάνο (“prepared piano”). Θεωρώ τον Θόδωρο Τερζόπουλο δάσκαλό μου. Μετά από τόσες συνεργασίες έχουμε κοινό πνεύμα αντιμετώπισης των παραστάσεων. Με ενδιαφέρει ο ήχος που έρχεται από τη ρίζα της ύπαρξής μας. Ενας που χρησιμοποιώ συχνά είναι π.χ. ο ήχος των Βεδουίνων στην έρημο. Ενας κώδικας επικοινωνίας μεταξύ τους όταν πρόκειται κάτι να συμβεί, καλό ή κακό. Ετσι όπως διασκορπίζονται οι ήχοι στην έρημο δημιουργούν ένα ηχητικό νήμα που το χρησιμοποιώ κάτω από τον λόγο. Εγείρει την ανησυχία μας χωρίς να σημαίνει ότι είναι οπωσδήποτε για κακό».
INFO: Θέατρο Αττις (Λεωνίδου 7, Μεταξουργείο, τηλ.: 210 5226260), «Τρία τραγούδια για την Οφηλία». Ιδέα-μουσική: Παναγιώτης Βελιανίτης. Ερμηνεία: Ναταλία Πσενιτσνίκοβα. Σκηνοθετική επιμέλεια: Θεόδωρος Τερζόπουλος. Κοστούμι: Λουκία. Στην παράσταση δεν θα υπάρχουν υπέρτιτλοι, όμως στο πρόγραμμα παρατίθενται τα ξενόγλωσσα ποιήματα μεταφρασμένα στα ελληνικά.
