H EKΘΕΣΗ «ΣΥΝΑΓΩΝΙΣΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ»
Ενα χαμένο κεφάλαιο της Ιστορίας έρχεται στο φως. Ακυρώνεται η πεποίθηση ότι οι Εβραίοι ήταν τα «απόλυτα θύματα» του Ολοκαυτώματος και αναδεικνύεται η υπέρβαση των διακρίσεων στον αγώνα εναντίον του ναζισμού
Της Παρής Σπίνου
To πρωί της 20ής Μαρτίου 1943 μια παρέα πέντε νεαρών Εβραίων εγκαταλείπει το γκέτο της Θεσσαλονίκης. Ξηλώνουν τα κίτρινα αστέρια από το στήθος, προχωρούν θαρραλέα προς το πρώτο γερμανικό μπλόκο κι από κει προς την ελευθερία. Την επομένη, με τη βοήθεια συνδέσμων της Αντίστασης, φτάνουν στα φιλόξενα χωριά του Βερμίου. Σύντομα θα ακολουθήσουν κι άλλοι. Νέοι και νέες εβραϊκής καταγωγής θα ξαναβαφτιστούν σε ένα σκληρό αγώνα και θα γίνουν αντάρτες. Θα πολεμήσουν τους Γερμανούς μαζί με τους χριστιανούς συναγωνιστές τους, με το όραμα της αλληλεγγύης, του ηρωισμού και του καθήκοντος.
Ενα χαμένο κεφάλαιο στα ιστορικά βιβλία έρχεται για πρώτη φορά στο φως με την έκθεση «Συναγωνιστής: Ελληνες Εβραίοι στην Εθνική Αντίσταση», που ανοίγει σήμερα τις πύλες της για το κοινό στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος έπειτα από ενδελεχή, πενταετή έρευνα. Πλήθος φωτογραφιών, έγγραφα, επιστολές, προκηρύξεις, εφημερίδες, αυθεντικά αντικείμενα, οπλισμός και άλλο σχετικό υλικό φέρνουν στο προσκήνιο τους ξεχασμένους πολεμιστές του βουνού. Παράλληλα 24 προσωπικές μαρτυρίες, αντρών και γυναικών, που καταγράφηκαν σε βίντεο πριν κι αυτοί φύγουν από τη ζωή -11 από αυτές αναρτήθηκαν σε μεγάλα φωτεινά ταμπλό- έρχονται να δώσουν διπλό μήνυμα. Από τη μια ακυρώνουν την πεποίθηση ότι οι Εβραίοι ήταν τα «απόλυτα θύματα» που υπέκυψαν στο Ολοκαύτωμα σαν «πρόβατα επί σφαγή». Κι από την άλλη υπογραμμίζουν την υπέρβαση των διακρίσεων στην Ελλάδα σε μια περίοδο που ο ναζισμός εξόντωνε, με τον πιο απάνθρωπο τρόπο, τους «αποδιοπομπαίους τράγους» του.
«Η ιστορία των Εβραίων αντιστασιακών, εκτός από αιώνιο μάθημα συλλογικής αξιοπρέπειας και αρετής απέναντι στον όλεθρο, εκπέμπει ένα πανανθρώπινο και διαχρονικό μήνυμα ζωής: σε κείνα τα δύσκολα χρόνια, στη ρητορική του μίσους και του αποκλεισμού που κήρυτταν οι ναζί και οι δωσίλογοι, η Αντίσταση απαντούσε με το μαγικό σύνθημα της ενσωμάτωσης, αποκαλούσε αδέλφια όλους τους κατατρεγμένους και τους πρόσφερε όχι μόνο προστασία, αλλά και την επιλογή της μάχης. Ηταν ένα σπάνιο φαινόμενο αγωνιστικής αλληλεγγύης που κωδικοποιήθηκε στην ελληνική γλώσσα με μια λέξη βαριά σαν ιστορία: «Συναγωνιστής»» επισημαίνει ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός στο δίγλωσσο (ελληνικά, αγγλικά) κατάλογο της έκθεσης.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, υπολογίζεται πως περίπου 650 άντρες και γυναίκες απ' όλες σχεδόν τις εβραϊκές κοινότητες της χώρας εντάχθηκαν σε διάφορες αντιστασιακές οργανώσεις από την έναρξη της Κατοχής ώς την Απελευθέρωση ή προσχώρησαν στους αντάρτες, κυρίως στο ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, την ΕΠΟΝ. Το ΕΑΜ πρώτο προσπάθησε να στρέψει την προσοχή του πληθυσμού στο θέμα του φυλετικού διωγμού και μάλιστα η «Εθνική Αλληλεγγύη» κυκλοφόρησε, όταν άρχισαν οι εκτοπισμοί στη Θεσσαλονίκη τον Μάρτιο του 1943, μια αγωνιστική προκήρυξη (εκτίθεται για πρώτη φορά από το αρχείο ΚΚΕ), που καταλήγει σε ανοιχτό κάλεσμα: «Τον πόνο της κατατρεγμένης φυλής τον νοιώθουμε σαν πόνο δικό μας. Κάθε Ελληνας πρέπει να διαμαρτυρηθεί για τα μαρτύρια των Εβραίων γιατί είναι ένα μέρος από τα δεινά που σωρεύει ο κατακτητής σ' όλο το λαό που κατοικεί στη γη της Ελλάδας. Είναι ένα μέρος της φασιστικής κτηνωδίας που χτυπά τον έναν ή τον άλλο κι όλους μαζύ».
Η πρώτη μορφή εβραϊκής αντίστασης ήταν μέσω της «Εβραϊκής Μυστικής Επιτροπής Διάσωσης» που τη στελέχωναν επιφανείς Θεσσαλονικείς, όπως ο δικηγόρος του κοινοτικού συμβουλίου Αθηνών Ντανιέλ Αλχανάτης και ο διευθυντής της Τράπεζας Θεσσαλονίκης Πέπο Μπενοζίλιο. Επίσης, στις αρχές του 1943 νεαροί Εβραίοι φοιτητές του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου είχαν συγκροτήσει έναν άτυπο πυρήνα νεολαίας, που συνδεόταν με την ΕΠΟΝ.
Μαζικά οι περισσότεροι, κυρίως νέοι σε ηλικία, αλλά και ολόκληρες οικογένειες διέφυγαν στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές της Μακεδονίας, στη Θεσσαλία, τη Ρούμελη, την Ηπειρο. Επιασαν τα όπλα, πρόσφεραν ιατρικές υπηρεσίες, ενώ άλλοι δούλευαν στον ανεφοδιασμό, σε συνεργεία ιματισμού, κι άλλοι ξεχώρισαν σε επιτελικές θέσεις στα γραφεία Μεραρχιών του ΕΛΑΣ.
Ορισμένοι αναδείχτηκαν σε διοικητές, όπως ο Θεσσαλονικός Ισαάκ Μωυσής με ψευδώνυμο «Κίτσος» που έγινε καπετάνιος λόχου στο 16ο Σύνταγμα. Οι Μανώλης Αρούχ και Αλβέρτος Κοέν (Βλαδίμηρος) ήταν φημισμένοι γιατροί αντάρτικων ταγμάτων στη Φωκίδα. Ο Αρμάντο Μπεζές έγινε τυπογράφος στο ΕΑΜ Θεσσαλίας. Η πιο «πολιτική» μορφή των αντιστασιακών Εβραίων θεωρείται η Αλλέγρα Καπέτα, η οποία εκλέχτηκε και τακτικό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ το 1945.
Τουλάχιστον 63 Εβραίοι έπεσαν πολεμώντας ως αντάρτες και 76 ακόμα εκτελέστηκαν σε αντίποινα ή εκκαθαριστικές επιχειρήσεις την περίοδο 1941-44. Μετά τον Εμφύλιο τηρήθηκε μια μάλλον μετριοπαθής στάση απέναντι στους Εβραίους που είχαν ενταχθεί στο αριστερό ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ωστόσο αρκετοί φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, καταδικάστηκαν σε θάνατο – πέντε εκτελέστηκαν με αποφάσεις Στρατοδικείου. Πολλοί πάλι αποφάσισαν να πάρουν τον δρόμο για την Παλαιστίνη ανοίγοντας ένα καινούργιο κεφάλαιο στην Ιστορία τους.
INFO: «Συναγωνιστής: Ελληνες Εβραίοι στην Εθνική Αντίσταση» στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (Νίκης 39, τηλ. 210-3225582), 17-25 Απριλίου, Δευτ.-Παρ. 9.00-14.30, Κυρ.10.00-14.00. (www.jewishmuseum.gr). Σε συνεργασία με την πρεσβεία της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην Αθήνα.
